Ο αρχαίος δήμος Δεκέλειας βρισκόταν ακριβώς στον κηρυγμένο ιστορικό τόπο για λόγους προστασίας του πρώην βασιλικού κτήματος στο Τατόι. Αυτό αναφέρθηκε χθες, κατά τη συζήτηση του θέματος «έγκριση ή μη κήρυξης και οριοθέτησης ως αρχαιολογικού χώρου του αρχαίου δήμου Δεκελείας». Εκτεινόταν επίσης στα όρια του ορεινού όγκου Πάρνηθας.
Συγκεκριμένα, εμπίπτει στις Ζώνες: Α1, «Ζώνη απολύτου προστασίας όπου επιτρέπεται η διεξαγωγή επιστημονικών ερευνών και η επίσκεψη υπαλλήλων με καθήκοντα φύλαξης εποπτείας και διαχείρισης του Δρυμού. Επίσης επιτρέπεται η διέλευση κοινού μόνο από συγκεκριμένες διαδρομές καθώς και η αναψυχή μόνο σε συγκεκριμένα σημεία των διαδρομών αυτών». Εμπίπτει επίσης στη Β4, «Ζώνη αναψυχής, υπαίθριου αθλητισμού, γεωργικής χρήσης και περιβαλλοντικής ενημέρωσης (επιβάλλεται αποκλειστικά η χρησιμοποίηση των υφιστάμενων κτιρίων του κτήματος μετά από τις απαιτούμενες επισκευές και διαρρυθμίσειςτους». Τέλος, επιτρέπεται η αναψυχή, η λειτουργία αναψυκτηρίων μέσα στο κτήμα, η χρήση των υφισταμένων βοηθητικών κτηρίων και επισκευή και διαρρύθμιση κάποιων από αυτά. Συμβατά με όσα ορίζουν διατάγματα και νόμοι, το πρώην βασιλικό κτήμα θωρακίζεται πλέον και ως οριοθετημένος αρχαιολογικός χώρος. Επομένως, προστατεύεται ακόμα πιο αυστηρά.
Το Τατόι αποτελεί σημαντικό αρχαιολογικό ιστορικό τόπο της περιοχής του Εθνικού Δρυμούτης Πάρνηθας, διότι ταυτίζεται με τον αρχαίο δήμο της Δεκέλειας και επίσης περιλαμβάνει το πρώην Βασιλικό Κτήμα. Ο Στράβων αναφέρει ότι η Δεκέλεια ήταν μεταξύ των 12 αρχαίων πόλεων της Αττικής τις οποίες συνοίκισε ο μυθικός βασιλιάς Κέκροπας. Το όνομά της το οφείλει σύμφωνα με την παράδοση, στον ήρωα Δέκελο. Ήταν ο ήρωας που αποκάλυψε στους Διόσκουρους ότι ο Θησέας είχε απαγάγει την αδερφή τους την Ελένη, και την είχε κρύψει στις γειτονικές Αφίδνες.
Τον 6 ο αιώνα π.Χ., επί Κλεισθένη, ο Δήμος Δεκέλειας εντάχθηκε στην Ιπποθωντίδα φυλή και στους Ρωμαϊκούς χρόνους μετονομάσθηκε σε «Αριανίδα». Από τον Θουκυδίδη γνωρίζουμε ότι κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, οι Σπαρτιάτες οχύρωσαν τη Δεκέλεια το 413πΧ., σύμφωνα με τις οδηγίες του Αλκιβιάδη. Το φρούριο της Δεκέλειας, που είχαν οχυρώσει οι Σπαρτιάτες συνδέθηκε από πολλούς ιστορικούς με τον λόφο του Παλαιόκαστρου, όπου σήμερα σώζεται χαμηλός περίβολος στην ΒΔ πλευρά του λόφου. Ο περίβολος διατηρεί κατά τόπους δυο ή τρεις δόμους ανώμαλης πολυγωνικής τοιχοποιίας. Επίσης, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι, οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τον δρόμο, που περνούσε από την Δεκέλεια για την μεταφορά του σίτου από την Εύβοια στην Αθήνα. Επίσης, ο Ηρόδοτος ακόμα αναφέρει, ότι το 479πΧ στην αρχή των Μηδικών πολέμων, ο Μαρδόνιος ακολούθησε αυτόν το δρόμο, για να εισβάλει στην Αττική από όπου όμως και οπισθοχώρησε.
Η περιοχή της αρχαίας Δεκέλειας με την ονομασία πλέον Τατόι, πωλήθηκε το 1872 στον βασιλιά Γεώργιο Α΄ από τους τότε ιδιοκτήτες Σκαρλάτο Σούτσο και την σύζυγό του Ελπίδα Καντακουζινού. Το1877/1878 ενώθηκε νότια με το Μπάφι και το Κεραμίδι, το σημερινό Κρυονέρι και μέχρι το 1891έφτασε τα 47.000 στέμματα γης. Η αγορά του Τατοΐου προκάλεσε το ενδιαφέρον των ιστοριοδιφών γνωστοποιώντας στο κοινό την ιστορία της περιοχής κατά την αρχαιότητα.
Την περίοδο της κατασκευής των ανακτόρων (1873), κατά την διάρκεια των εκσκαφικών εργασιών, αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός από επιτύμβια ανάγλυφα, στήλες από ταφικά μνημεία, επιγραφές και αρχαίοι τοίχοι, τα οποία ταυτίστηκαν με την θέση της αρχαίας Δεκέλειας, σύμφωνα με την εισήγηση. Ωστόσο, το Τατόι παρέμεινε ένας χώρος αυστηρά ιδιωτικός της βασιλικής οικογένειας μέχρι το έτος 2003, οπότε το Κτήμα περιήλθε οριστικά στο Ελληνικό Δημόσιο με το σύνολο των κτιρίων του και τον εξοπλισμό τους.
Οι πρώτες αρχαιολογικές ενδείξεις για την περιοχή του αρχαίου δήμου Δεκέλειας σημειώνονται στο έργο των E.Curtius και J.Kaupert, Karten von Attika το1895, όπου ο Milchhoefer αναφέρει ότι το 1897 στο βασιλικό κτήμα Τατόι εντοπίστηκε συστάδακτισμάτων, πιθανώς στην περιοχή των στάβλων των ανακτόρων την οποία ταυτίζει με την αρχαία Δεκέλεια. Νοτιοδυτικά αυτών των κτισμάτων που αναφέρει ο Milchhoefer και σε απόσταση0,6χλμ, στην κορυφή του λόφου Παλαιόκαστρου, υπάρχει οχυρό στρατόπεδο με περίβολο και άλλα κτίσματα. Περί 0,9χλμ. νοτιοδυτικά του οχυρού περιγράφει την αρχή αρχαίου δρόμου με κατεύθυνση προς βορρά. Πρόκειται για την οδό Δεκελείας την οποία αναφέρει ο Θουκυδίδης, η οποία αποτελούσε μια από τις διακλαδώσεις της Αχαρνικής οδού που ξεκινούσε από την Αθήνα.
Διακλάδωση της οδού Δεκελείας αποτελούσαν τα ίχνη μονοπατιού που οδηγούσαν στο φρούριο του Κατσιμιδίου, όπως σημειώνεται από τον Curtius & Kaupert το οποίο σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές ταυτίζεται με το φρούριο της Δεκέλειας που είχαν κατασκευάσει οι Σπαρτιάτες το 413π.Χ., σε απόσταση 3,7χλμ. βόρεια του Παλαιόκαστρου. Σήμερα είναι ορατό το τείχος του φρουρίου σε μήκος περί τα165μ., το οποίο περιβάλλει την επίπεδη κορυφή του λόφου. Σημαντικό κτήριο στην θέση αυτή είναι ο πύργος, ο οποίος πιθανόν χρησιμοποιήθηκε ως παρατηρητήριο (8,5μ.x7,5μ.). Επίσης, ο Milchhoefer αναφέρει ότι κοντά στον βασιλικό ξενώνα και στον λόφο Ανεμόμυλου (ή Ωρολογίου) ανατολικά αποκαλύφθηκαν ίχνη αρχαίων τοίχων.
Ένα από τα σημαντικά ευρήματα της Δεκέλειας, είναι η επιγραφή που εντοπίστηκε το1883 στην περιοχή ανάμεσα στο λόφο Παλαιόκαστρο και στους στάβλους. Η επιγραφή αναφέρεται στη Φρατρία των Δημοτιωνιδών, δηλαδή ομάδας γενών με κοινούς λατρευτικούς δεσμούς. Οι φρατρίες βασίζονταν κυρίως στην κοινή λατρεία, σε τοπικά ιερά. Από την επιγραφή επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη του βωμού του Διός Φρατρίου, ο οίκος, όπου γινόταν η συνάθροιση των δημοτών και το ιερό της Λητούς. Η επιγραφή είναι σημαντική, για την ιστορία και την τοπογραφία της περιοχής της Δεκέλειας, αλλά και για τις πληροφορίες που παρέχει για την αττική νομοθεσία στις αρχέςτου4 ου αιώνα π. Χ.
Σημαντική είναι και η ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη η οποία βρέθηκε στημένη στην βόρεια πλευρά του σημερινού δρόμου και αναφέρεται στην οικογένεια του Νικοδήμου Φανίου Δεκελέως. Το όνομα αναγράφεται στην αναφερόμενη επιγραφή της Φρατρίας των Δημοτιωνιδών. Σε άλλη επιτύμβια στήλη του 4ουαιώνα π.Χ. αναφέρεται το όνομα Λίσας Τεγεάτης ίσως ήταν κάποιος Σπαρτιάτης που πέθανε εκεί την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου.
Όπως αναφέρθηκε στη συνεδρίαση, κατά την διάρκεια της κατασκευής των κτιρίων του κτήματος αποκαλύφθηκαν και άλλα ευρήματα όπως γλυπτά, επιγραφές, τμήματα αγγείων, τα οποία φυλάσσονταν στο μικρό μουσείο που βρισκόταν στον λόφο Ανεμόμυλου (ή Ωρολογίου) την εποχή του βασιλέως Γεωργίου Α΄. Η Αρβανιτοπούλου στο Όροι Ενναίας, Αρχαιολογικά Ποικίλα (1960), αναφέρει ότι από την περιοχή της Δεκέλειας περισυνελλέγησαν από τους βασιλόπαιδες τμήματα αγγείων (σκύφοι, κύλικες, πινάκια, κυάθυα) κλασικών χρόνων, αλλά και προϊστορικά όστρακα και αρκετοί οψιανοί. Ακόμα αναφέρει, τον λεγόμενο Πύργο του Δεκελέως σωζόμενο έως σήμερα, εντός του βασιλικού κτήματος και πλησίον αυτού οκτώ σιρούς και μεγάλα τμήματα πίθων και κεραμίδων στέγης βυζαντινών χρόνων.
Το 2012 στο πλαίσιο του έργου «Υπογειοποίηση αγωγού κατά μήκος της διαδρομής προς την Λίμνη Κιθάρα» εντοπίστηκαν κατά τόπους μαρμάρινες πλάκες, αλλά και τμήματα κεραμίδων. Στην πηγή Κιθάρα βρίσκεται δεξαμενή στην οποία απολήγει το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Στα χριστιανικά και νεότερα χρόνια οι πληροφορίες για τη Δεκέλεια είναι λίγες.
Ερευνητικές εργασίες έγιναν από το 2005 και μετά, που απέδωσαν πλήθος γλυπτών(αποτμημάτων), επιγραφών και κεραμικής. Τα έτη 2013 και 2017 πραγματοποιήθηκε αυτοψία και τοπογραφική αποτύπωση από την Εφορεία σε ορατά κατάλοιπα στις περιοχές του Λόφου Ανεμόμυλου(ή Ωρολογίου), του Λόφου Παλαιοκάστρου και στην περιοχή ανάμεσα στους στάβλους και το ΛόφοΠαλαιοκάστρου.
Η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου αποσκοπεί στον αρχαιολογικό έλεγχο της περιοχής και όχι στο να μεταβάλει τις ήδη καθορισμένες χρήσεις.
Από το 2019 το υπουργείο Πολιτισμού σχεδιάζει και υλοποιεί το πρόγραμμα μουσειακής ανάδειξης επιλεγμένων ιστορικών κτηρίων εντός του Κτήματος Τατοΐου. Στο πλαίσιο αυτό, το μουσειακό πρόγραμμα – μέχρι στιγμής – περιλαμβάνει την μετατροπή της πρώην Βασιλικής Έπαυλης, του Παλαιού Βουστασίου και του Νέου Βουστασίου σε μουσεία νεότερου πολιτισμού. Η Οικία Δασοφύλακα έχει ήδη μετατραπεί σε Κέντρο Πληροφόρησης Κοινού παρουσιάζοντας μια συνοπτική ενημέρωση για το Κτήμα, τους ενοίκους του και την ιστορία του με εποπτικό υλικό και ψηφιακά μέσα και έχει αποδοθεί στο κοινό. Τα μουσεία νεότερου πολιτισμού που θα λειτουργήσουν εντός του Κτήματος Τατοΐου αποτελούν μέρος των στοχευμένων δράσεων για την ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος που εντοπίζεται στο Κτήμα
Η Πράξη με τίτλο «Ολοκλήρωση Α’ Φάσης Μουσειακού Προγράμματος στον Ιστορικό Πυρήνα του Κτήματος Τατοΐου», συνολικού προϋπολογισμού 3.150.000€ (συμπεριλαμβανομένου ΦΠΑ), αφορά σε στοχευμένες παρεμβάσεις στη Βασιλική Έπαυλη (Ανάκτορο), στο Παλαιό Βουστάσιο και στο Νέο Βουστάσιο ώστε να λειτουργήσουν ως μουσεία και να αποδοθεί στα συγκεκριμένα κτήρια μουσειακή χρήση. Στο Συμβούλιο Μουσείων του υπουργείου Πολιτισμού αναφέρθηκε πως Μετά την ολοκλήρωσή της Πράξης, τα εν λόγω τρία μουσεία, πλήρως λειτουργικά σύμφωνα με τις σύγχρονες αρχές της μουσειολογίας και προσβάσιμα σε όλες τις ομάδες κοινού σύμφωνα με την αντίστοιχη μελέτη προσβασιμότητας, θα παραδοθούν προς χρήση στον ιστορικό πυρήνα του Κτήματος Τατοΐου.
Η προτεινόμενη Πράξη με τίτλο «Ολοκλήρωση Α’ Φάσης Μουσειακού Προγράμματος στον Ιστορικό Πυρήνα του Κτήματος Τατοΐου» εντάχθηκε με συμφωνία από το Συμβούλιο Μουσείων στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΤΤΙΚΗ, ΕΣΠΑ 2021-2027. Η απόδοση των μουσείων στο κοινό έχει οριστεί να γίνει μέσα στον χρόνο που διανύουμε.
