Μια ωραία ημέρα, πριν από 2.500 χρόνια (ίσως κατά τι περισσότερα) ένας βοσκός που πιθανώς βαριόταν, έκανε, στη Βάρη της Αττικής ένα σχέδιο. Ποιος ήταν, γιατί το ζωγράφισε και τι του πρόσφερε αυτό το «γκράφιτι» δεν θα το μάθουμε ποτέ. Οι επιστήμονες που το μελέτησαν, ανάμεσα σε περισσότερα από 2.000 αρχαία χαράγματα, υποστηρίζουν, πάντως, πως είναι ο Εκατόμπεδος, ο προηγούμενος από τον Παρθενώνα ναός, που είχε κτιστεί στην Ακρόπολη. Επομένως, το σχέδιο μπορεί να χρονολογηθεί ως προς τον αιώνα δημιουργίας του. Επίσης, γνωρίζουμε πως το έκανε ο Μίκων, αγνώστων λοιπών στοιχείων και βίου.
Οι αρχαιολόγοι Merle K. Langdon και Jan Z. van Rookhuijzen, δημοσίευσαν άρθρο στο American Journal of Archaeology σχετικά με το εύρημά τους αυτό. Όπως εξηγούν, κάποιοι λόφοι και περιοχές στη σημερινή Βάρη έχουν πάνω από 2.000 τέτοια αρχαία χαράγματα σε επικλινείς επιφάνειες ή σε βράχους. Συνήθως αποτελούνται από σχετικά απλά σχέδια (συμπεριλαμβανομένων ζώων, κτιρίων, ερωτικών σκηνών, πλοίων και πολεμιστών) ή σύντομες επιγραφές (συμπεριλαμβανομένων μηνυμάτων και ονομάτων) Όλα είναι γραμμένα στο παλιό αττικό αλφάβητο, κάτι που τα χρονολογεί τον 6ο αιώνα π.Χ. Πολλοί από τους «γραφείς» αυτοπροσδιορίζονται ως βοσκοί αιγοπροβάτων, που δημιούργησαν τα γκράφιτι πιθανώς για να μετριάσουν τη μονοτονία της καθημερινής τους δουλειάς.
Το συγκεκριμένο σκαρίφημα βρίσκεται σε κομμάτι μαρμάρου που προεξέχει από λόφο. Σε σύγκριση με άλλα χαρακτικά της περιοχής, αυτό το δείγμα βρέθηκε πολύ ρηχά, πιθανότατα ως αποτέλεσμα διάβρωσης των εδαφών. Αυτό εμποδίζει την πλήρη αξιολόγηση τόσο του σχεδίου όσο και της επιγραφής, από την οποία ορισμένα γράμματα είναι δυσανάγνωστα.
Το σχέδιο είναι μια υψομετρική όψη της πρόσοψης ενός κτιρίου. Εμφανίζονται τουλάχιστον πέντε στήλες. Καθώς ανάλογα κτίρια δεν εμφανίζονται συνήθως στην ελληνική αρχιτεκτονική (ο Ναός του Απόλλωνα στον Θέρμο αποτελεί αξιοσημείωτη εξαίρεση), το σχέδιο δεν φαίνεται αποτελεί πιστή αναπαράσταση της αρχαίας αρχιτεκτονικής.
Σύμφωνα με τους μελετητές πάντοτε, αν το κτίριο αντιπροσωπεύει την πρόσοψη ενός ναού, τότε είναι απροσδόκητο να μην υπάρχει κανένα αέτωμα, τουλάχιστον όχι σε όλο το πλάτος του σχεδίου. Αν και πολλές λεπτομέρειες παραμένουν ασαφείς, οι επιστήμονες σημειώνουν ότι δεν μπορεί να αναμένεται αρχιτεκτονική ακρίβεια από γκράφιτι όπως αυτό, και ότι μπορούσαν να είχαν γίνει πολλαπλά άσχετα χαρακτικά στην ίδια περιοχή της μαρμάρινης προεξοχής.
Γύρω από το σχεδιασμένο κτίριο υπάρχει επιγραφή στο παλιό αττικό αλφάβητο. Το ελεγχόμενο, σταθερό μέγεθος και η διάταξη της επιγραφής υποδηλώνουν χρονολογία στο δεύτερο μισό του έκτου αιώνα. Δεν υπάρχει αμφιβολία για τα περισσότερα γράμματα, επιτρέποντας την ανάγνωση των λέξεων Εκατόμπεδον και Μίκωνος (που ήταν ο χαράκτης). Το ρήμα εἰμί (είμαι) είναι μια ευδιάκριτη πιθανότητα σε αυτό το κενό, επειδή τα αντικείμενα στις πρώιμες ελληνικές άτυπες επιγραφές συχνά μιλούν σε πρώτο πρόσωπο.
Ο όρος Ἑκατόμπεδον με τον οποίο ο Μίκον χαρακτήρισε τον σχεδιασμένο ναό είναι ένα ουδέτερο ουσιαστικό. Αυτό το επίθετο εμφανίζεται πολλές φορές στο λογοτεχνικό αρχείο, που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιλιάδα. Μπορεί να χαρακτηρίσει διάφορες κατασκευές και χώρους. Σε θρησκευτικά πλαίσια, ο όρος υποδηλώνει ιερές κατασκευές με μήκος 100 πόδια ή παρόμοιου μεγάλου μεγέθους. Μάλιστα, αρκετοί πρώιμοι ναοί των οποίων η ανωδομή ή οι στυλοβάτες έχουν ύψος μεταξύ 29 και 35 m (100 πόδια, ανάλογα με το μήκος του ποδιού που χρησιμοποιήθηκε, το οποίο κυμαινόταν μεταξύ 29,4 και 35,0 cm) είναι γνωστοί σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Οι αρχαιολόγοι μερικές φορές τα αναφέρουν χρησιμοποιώντας τον όρο «εκατόμπεδος» ή «εκατόμπεδον». Είναι πιθανό ότι ένα μήκος 100 ποδιών ήταν μια συνειδητή αρχιτεκτονική επιλογή σε τέτοια κτιριακά έργα.
Η Ακρόπολη των Αθηνών είναι το πιο αξιοσημείωτο ιερό πλαίσιο του όρου ἑκατόμπεδος. Η λέξη, είτε με τη μορφή (ὁ νεὼς) ὁ Ἑκατόμπεδος είτε με το Ἑκατόμπεδον, εμφανίζεται σε επιγραφές του πέμπτου και τέταρτου αιώνα π.Χ. όπου αναφέρονται αντικείμενα που ήταν αποθηκευμένα στην Ακρόπολη. Οι επιγραφές καθιστούν σαφές ότι σε αυτόν τον χώρο βρισκόταν το κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς του Φειδία, η βάση του οποίου σώζεται στον ανατολικό θάλαμο του μεγάλου δωρικού ναού που χτίστηκε με προτροπή του Περικλή, γνωστού στις μεταγενέστερες πηγές ως Παρθενώνας. Ο ανατολικός θάλαμος έχει μήκος 29,87 m (101,5 αττικά πόδια), και έτσι αποτελεί μια σπάνια περίπτωση όπου ο όρος ἑκατόμπεδος σίγουρα περιγράφει το πραγματικό μήκος μιας κατασκευής, σημειώνεται στο άρθρο.
Ο όρος ἑκατόμπεδος που αναφέρεται σε μια θέση στην Ακρόπολη χρησιμοποιήθηκε πολύ πριν από την κατασκευή των περίκλειων κτιρίων. Η παλαιότερη μέχρι τότε γνωστή επιγραφική βεβαίωση του όρου βρίσκεται στα λεγόμενα Διατάγματα Εκατόμπεδων: δύο διακηρύξεις για μαρμάρινες μετόπες που καθορίζουν κανόνες συμπεριφοράς για το λατρευτικό προσωπικό και τους επισκέπτες της Ακρόπολης. Και τα δύο διατάγματα μπορούν με εύλογη βεβαιότητα να χρονολογηθούν στην διοίκηση του Φιλοκράτη το 485/4 π.Χ., λίγο πριν από την περσική καταστροφή της Ακρόπολης το 480 π.Χ. Το δεύτερο διάταγμα αναφέρεται στην αποθήκευση θησαυρών στα «οἰκέματα» που δείχνει ότι το Εκατόμπεδον περιείχε πολλαπλά οἰκήματα (δωμάτια) για αποθήκευση θησαυρού. Ο ναός, το Κεκρόπιον και το Εκατόμπεδον εμφανίζονται εδώ ως διακριτές τοποθεσίες δεδομένου ότι χαρακτηρίζονται από διαφορετικές προθέσεις.
Η χρήση του οριστικού άρθρου τό υπονοεί ότι ο Μίκων αναφερόταν σε ένα συγκεκριμένο κτίριο που ήταν γνωστό σε αυτόν και σκόπευε τους θεατές του γκράφιτι ως Εκατόμπεδον , για το οποίο δεν υπήρχε αμφισημία. Το σχεδιασμένο κτίριο, με τα μνημειώδη χαρακτηριστικά του ναού, είναι πιθανότατα μια άμεση αναπαράσταση του περίφημου Εκατόμπεδου και η Ακρόπολη της Αθήνας είναι η πιο πιθανή τοποθεσία.
«Δεν χρειάστηκε καν να επισκεφτεί ο Μίκων την Αθήνα για να δει τον ναό» αναφέρουν οι μελετητές: «σήμερα, όπως και στην αρχαιότητα, πολλά σημεία στο όρος Υμηττός, στα μισά του δρόμου μεταξύ Βάρης και Αθήνας, προσφέρουν ανεμπόδιστη θέα στην Ακρόπολη, με καθαρή θέα στη νοτιοανατολική πλευρά του Παρθενώνα. Είναι ίσως ακόμη πιθανό ότι ο Μίκων σχεδίασε έναν μεγάλο αρχαϊκό ναό που βρίσκεται αλλού στην Αττική, αλλά αυτό το σενάριο έχει λιγότερες πιθανότητες καθώς κανένας άλλος ναός στην Αττική δεν μαρτυρείται ως εκατόμπεδον.
Εν ολίγοις, το γκράφιτι είναι ένα μοναδικό ντοκουμέντο από το δεύτερο μισό του έκτου αιώνα π.Χ. που απεικονίζει ένα κτίσμα με κιονοστοιχίες, πιθανώς έναν ναό, με την ένδειξη το Εκατόμπεδον. Σήμερα παρουσιάζει την αρχαιότερη επιγραφική βεβαίωση του όρου ἑκατόμπεδος. Η χρήση του οριστικού τό υπονοεί ότι απεικονιζόταν συγκεκριμένο κτήριο, πιθανότατα στην Ακρόπολη των Αθηνών.»
Και οι μελετητές καταλήγουν: «Το χάραγμα μπορεί να πληροφορήσει μελλοντικούς μελετητές της αρχιτεκτονικής ιστορίας της Ακρόπολης στην αρχαϊκή εποχή γιατί ρίχνει νέο φως στον όρο Ἑκατόμπεδον που χρησιμοποιήθηκε στο δεύτερο Διάταγμα του Εκατομπέδου του 485/4 π.Χ. Ειδικότερα, ενισχύει την άποψη ότι ο όρος αυτός αναφερόταν σε ναό, με πιθανή, αν και αβέβαιη, θέση στη νότια πλευρά της Ακρόπολης της αρχαϊκής περιόδου.
Πέρα από την αρχαιολογική του σημασία, το γκράφιτι του Μίκωνα δείχνει ότι η αρχιτεκτονική, μαζί με τα πλοία, τα γρήγορα άλογα και τα κυνηγετικά σκυλιά, εμφανιζόταν ανάμεσα στα όνειρα των βοσκών που φύλαγαν τα κοπάδια τους στο λόφο. Το Εκατόμπεδον, που ίσως πρόσφατα είχε αναδυθεί από τον ιερό βράχο της Αθηνάς, ήταν μια φυσική πηγή δέους του ανθρώπου που το σχεδίασε. Το σχέδιό του στέκεται πλέον ως η παλαιότερη γνωστή μαρτυρία θαυμασμού της αρχιτεκτονικής της Ακρόπολης — και ως το πρώτο από τα πολλά που έρχονται.»
Ο Εκατόμπεδος ήταν δωρικός περίπτερος ναός κτισμένος με πωρόλιθο. Από αυτόν σήμερα σώζονται μόνο ορισμένα τμήματα αρχιτεκτονικών μελών και θραύσματα μεγάλων γλυπτών, προερχόμενα από τα αετώματά του. Βρίσκονται στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Ο ναός, γνωστός και ως «αρχαϊκός Παρθενώνας», οικοδομήθηκε γύρω στο 570 π.Χ. στη θέση του κατοπινού Παρθενώνα και θεωρείται ότι ήταν επίσης αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο. Η ονομασία Εκατόμπεδον, δηλαδή κτήριο μήκους 100 ποδών, είναι γνωστή από επιγραφή που αναφέρεται στη διαρρύθμιση του ιερού.
Η αρχαιολόγος Χριστίνα Βλασσοπούλου αναφέρει: «Η ονοµασία Εκατόµπεδον διατηρήθηκε και για ένα µέρος του κλασικού ναού, γι’ αυτό υποστηρίζεται ότι ο αρχαϊκός αυτός ναός υπήρξε ο προκάτοχος του Παρθενώνα στα αρχαϊκά χρόνια, εξ ου και η αδόκιµη ονοµασία «Αρχαϊκός Παρθενών» που χρησιµοποιείται από τους σύχρονους µελετητές. Είχε διαστάσεις 20,5×44 µ., µε εξωτερική κιονοστοιχία (πτερόν) 6×13 κίονες. Για την οικοδόµησή του χρησιµοποιήθηκε ο πωρόλιθος, τοπικό είδος ασβεστολίθου, ο λεγόµενος πειραϊκός ακτίτης από τα λατοµεία της Πειραϊκής Ακτής. Για τα διακοσµητικά µέλητης ανωδοµής χρησιµοποιήθηκε το υµήττειο µάρµαρο από λατοµεία του Υµηττού. Στον ναό ανήκουν µεγάλα δωρικά κιονόκρανα και τµήµατα κιόνων, µέλη του επιστυλίου και του γείσου από πωρόλιθο, µετόπες και κεράµωση από µάρµαρο.
Τους τριγωνικούς χώρους των αετωµάτων γέµιζαν µεγάλες πώρινες συνθέσεις µε ζωγραφιστό διάκοσµο, που εκτίθενται σε ανασύνθεση στο Μουσείο Ακρόπολης. Τα συµπλέγµατα του Ηρακλή που παλεύει µε τον Τρίτωνα, του Τρισώµατου ∆αίµονα και δύο λιονταριών που κατασπαράζουν ταύρο, ανήκουν ίσως στο δυτικό αέτωµα του ναού. Το αέτωµα της λέαινας που κατασπαράζει µικρό ταύρο, µαζί µε ένα αντίστοιχο, υποστηρίζεται ότι κοσµούσε το δεύτερο αέτωµα (ανατολικό), τις γωνίες του οποίου γέµιζαν δύο φίδια. Τα αετώµατα επέστεφαν πώρινα καταέτια γείσα και επαετίδα σίµη (υδρορρόη) από υµήττειο µάρµαρο, µε εγχάρακτη και ζωγραφιστή φυτική διακόσµηση, τµήµατα των οποίων έχουν φέρει στο φως οι ανασκαφές. Στον γλυπτό διάκοσµο του ίδιου ναού αποδίδονται ανάγλυφη ζωφόρος µε πάνθηρες και ακρωτήρια σε σχήµα τρέχουσας Γοργούς, σηµαντικά τµήµατα των οποίων εκτίθενται στο Μουσείο Ακρόπολης. Στο Εκατόµπεδον η θεά Αθηνά θα λατρευόταν µε την πολεµική της ιδιότητα, πιθανόν σε συνδυασµό µε την αφιέρωση στην Ακρόπολη ενός αγάλµατος Αθηνάς Προµάχου, λατρευτικού ή αναθηµατικού, όπως πιστεύουν πολλοί µελετητές. Την παρουσία του χαµένου αυτού έργου απηχούν οι παραστάσεις Αθηνάς Προµάχου σε πήλινα και χάλκιναειδώλια, και αναθηµατικά ανάγλυφα της αρχαϊκής εποχής, σήµερα στο Μουσείο της Ακρόπολης.»
