Σημαντικές αρχαιότητες ελληνικής καταγωγής με αδιαφανές ιστορικό προέλευσης κατείχε το Carlos Museum του Πανεπιστημίου Emory στην Ατλάντα. Υστερα από αγώνα πάρα πολλών ετών η χώρα μας κατάφερε να μας επιστραφούν και χθες η συμφωνία επισφραγίστηκε παρουσία της Ελληνίδας υπουργού Λίνας Μενδώνη. Η κα Μενδώνη είχε προαναγγείλει πρόσφατα την επιστροφή αυτή. Την ερχόμενη εβδομάδα, η υπουργός Πολιτισμού θα παρευρεθεί στα εγκαίνια της συλλογής Στερν στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Προέρχεται και αυτή από επιστροφή, η οποία, μάλιστα, είναι η μεγαλύτερη προς τη χώρα μας.
Στα εγκαίνια της συλλογής Στερν, ιδιοκτησίας πλέον του ελληνικού δημοσίου, έχει προγραμματιστεί να παραστεί και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης. Όλα όμως θα εξαρτηθούν από την πορεία της ανάρρωσής του. Η συλλογή έχει 161 κυκλαδικές αρχαιότητες και θα εκτεθεί σε ειδική αίθουσα ενός από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου.
Στη συλλογή του Carlos Museum έχει διαπιστωθεί ότι υπήρχαν τέσσερις ελληνικές αρχαιότητες, προϊόντα λαθρανασκαφής και παράνομης εξαγωγής από την Ελλάδα. Η πρώτη διεκδίκηση από την Ελλάδα έγινε το 2007 για τρεις από αυτές και με εξάρσεις και υφέσεις, φτάσαμε να έχουμε επιτυχία το 2024. Επιτύχαμε, διότι το 2021 η Ελλάδα επανεκκίνησε την διαδικασία, όπως είπε η Λίνα Μενδώνη.
Οι αρχαιότητες προέρχονται από τρεις διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας, την Κρήτη, την Ήπειρο και την Αττική έχοντας ένα κοινό στοιχείο. Πρόκειται για προϊόντα λαθρανασκαφών που διακινήθηκαν από κυκλώματα αρχαιοκαπήλων και έχουν εξήχθησαν παράνομα από την χώρα μας, πριν καταλήξουν στο Μουσείο Carlos.
Πρόκειται για:
- Πήλινη μινωική λάρνακα του τύπου του λουτήρα, με διακόσμηση ψαριών στο εσωτερικό και στυλιζαρισμένου χταποδιού στο εξωτερικό που χρονολογείται στον 14ο αι. π.Χ.
- Μαρμάρινο άγαλμα νεαρής γυναικείας μορφής, που στηρίζεται, με τον αριστερό της αγκώνα, σε υψηλό κορμό δένδρου και χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ. και
- Μαρμάρινη ανδρική ιματιοφόρα μορφή καθισμένη σε δίφρο, προερχόμενη από τον ανάγλυφο διάκοσμο αττικού επιτύμβιου ναΐσκου του τρίτου τέταρτου του 4ου αι. π.Χ. Είναι διαστάσεων 96,5 x 59,7 x 27,3 εκ., ανασκάφηκε στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας και αναπαριστά μια καθιστή μορφή – έναν ημίγυμνο άνδρα που φορά ιμάτιο τυλιγμένο γύρω από τους μηρούς του και περασμένο πάνω από τον αριστερό του ώμο – η οποία σμιλεύθηκε από πεντελικό μάρμαρο μεταξύ 350 και 325 π.Χ.
Η τέταρτη αρχαιότητα είναι ένας ευμεγέθης ροδιακός πίθος, για τον οποίο όμως η αμερικανική πλευρά επέμεινε πως δεν τεκμηριώνεται ότι προέρχεται από την Ελλάδα. Η μαρμάρινη ανδρική μορφή προστέθηκε το 2021 οπότε τα στελέχη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών εντόπισαν στοιχεία για την παράνομη διακίνησή της. Ο Χρ. Τσιρογιάννης είχε υποδείξει πως είναι λαθραίος, το 2007 μαζί με τη λάρνακα. Παρότι υπάρχουν πολλά αποδεικτικά στοιχεία και φωτογραφίες, η αμερικανική πλευρά δεν συμφώνησε μαζί μας.
Εκτός από τις πολαρόιντ φωτογραφίες των αντικειμένων αυτών σε προσωρινούς χώρους αποθήκευσης, που διέθεταν οι ελληνικές αρχές, συγκεντρώθηκαν και άλλα αποδεικτικά στοιχεία, όπως οι δικαστικές αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων, που αποφαίνονταν ότι η μαρμάρινη ανδρική μορφή ήταν προϊόν παράνομης ιδιοποίησης και παράνομης εξαγωγής, στοιχεία από δικογραφίες που τεκμηρίωναν ότι το γυναικείο άγαλμα είχε προέλθει από παράνομη ανασκαφή στην περιοχή της Ηπείρου και έγγραφα και φωτογραφίες που αποδείκνυαν την παράνομη διακίνηση της μινωικής λάρνακας…
Όπως σε όλες τις περιπτώσεις διεκδικήσεων, και αφού πλέον το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού διέθετε όχι ενδείξεις, αλλά ισχυρές αποδείξεις, απέστειλε την πλήρη τεκμηρίωση και υπέβαλε δια των διπλωματικών αρχών επίσημο αίτημα επαναπατρισμού τους το 2021. Πολύτιμος αρωγός στην κοινή προσπάθεια ήταν ο Πρόξενος μας στην Ατλάντα Θεόδωρος Δημόπουλος, ο οποίος συντόνισε προσωπικά τις επαφές και τον διάλογο ανάμεσα στο Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και το αμερικανικό Μουσείο τα τελευταία τρία χρόνια.
Κοιτάζοντας στο παρασκήνιο, βλέπουμε πως για μια φορά ακόμα, μεγάλα ονόματα συλλεκτών που συναλλάσσονταν με αρχαιοκαπήλους έρχονται σταθερά στο φως.
Το πρώτο αρχαίο που διεκδικήσαμε, επί υπουργίας Γιώργου Βουλγαράκη, ήταν η μινωική λάρνακα, «μπανιέρα» που φτιάχτηκε για να χρησιμοποιηθεί ως σαρκοφάγος. Πήλινο και με ένα μεγάλο ψάρι ζωγραφισμένο μαζί με κυματιστές γραμμές που υποδηλώνουν νερό, το αρχαίο εντοπίστηκε γρήγορα μετά την έκθεσή του, δημιουργώντας ένα πρώτο ρήγμα ανάμεσα στο Μουσείο και την Ελλάδα. Ειρωνεία; Τις αγορές του μουσείου έχει χρηματοδοτήσει ο ελληνικής καταγωγής Μ. Κάρλος με αρκετά εκατομμύρια δολάρια. Θέλοντας κι εκείνος και η διοίκηση να πλουτίσουν τις συλλογές τους, δεν έκαναν έλεγχο, αγοράζοντας από διαβόητους αρχαιοκάπηλους όπως ο Μπεκίνα ή ο Μέντιτσι.
Η μινωική λάρνακα, μέχρι το 2020 είχε ομιχλώδες ιστορικό προέλευσης: ιδιωτικές συλλογές στην Ελβετία και την Ιαπωνία. Σήμερα γνωρίζουμε πως ο παλαιότερος γνωστός στου οποίου τα χέρια βρέθηκε ήταν ο Νικολά Κουτουλάκης, γκαλερίστας και έμπορος στη Γενεύη, που έχει αποβιώσει. Είχε καταδικαστικές αποφάσεις για πολλά εκθέματα. Στη συνέχεια η λάρνακα πέρασε από την Ούρσουλα Μπεκίνα (σύζυγο και συνεταίρο του καταδικασμένου Τζανφράνκο Μπεκίνα) και από τον Noriyoshi Horiuchi, στην Ιαπωνία, έναν έμπορο που έχει υποστεί πολλές κατασχέσεις ιταλικών αρχαιοτήτων.
Το Carlos τελικά αγόρασε τη λάρνακα το 2002 από τον Robert Haber, έναν αντιπρόσωπο της Νέας Υόρκης με αμφίβολη ιστορία. Υποτίθεται πως αγόρασαν καλή τη πίστει. Όπως όλοι άλλωστε…Αλλά ακόμα και σήμερα δεν αναφέρουν πού ανασκάφηκε η λάρνακα, ούτε πού βρισκόταν κατά τα 3.300 χρόνια μεταξύ των μέσων του 14ου αιώνα π.Χ. και της δεκαετίας του 1960.
Ο Ελληνας αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης, ο οποίος ερευνά το παράνομο εμπόριο, έχει επανειλημμένως πει ότι τα μουσεία θα έπρεπε να έχουν ενεργήσει με τη δέουσα επιμέλεια αφού η σύμβαση της Unesco ζήτησε να τεκμηριώνονται σωστά οι εξαγορές και να γίνονται νόμιμα. Χάρη στην ακούραστη δουλειά του, έχουν επισημανθεί λαθραίες αρχαιότητες από Ιταλία, Ελλάδα και από άλλες μεσογειακές χώρες και έχουν επαναπατριστεί.
Η επόμενη ελληνική αρχαιότητα, το γυναικείο άγαλμα που αποδίδεται στη μούσα Τερψιχόρη, αποκτήθηκε από τον Ρόμπερτ Χεχτ. Γνωστός και μη εξαιρετέος στη διακίνηση παράνομων αρχαιοτήτων, ο Χεχτ πούλησε το άγαλμα με υπολείμματα από τα αρχαϊκά του χρώματα (δηλαδή μόλις ανασκάφθηκε) και πάνω από 30 άλλες αρχαιότητες μεσογειακής προέλευσης.
Το 2002 αρχαιοκάπηλοι έβαλαν το άγαλμα σε μια στάνη στα Ιωάννινα. Αναζητούσαν αγοραστές αντί 300 και κατ’ άλλους 450 εκατομμυρίων δραχμών. Η πληροφορία είχε φθάσει στα αφτιά της Δίωξης και του αείμνηστου αστυνόμου Γληγόρη, μόνο που η «αγορά» δεν τελεσφόρησε καθώς οι αρχαιοκάπηλοι, έχοντας προφανώς αντιληφθεί τους αστυνομικούς που τους προσέγγισαν ως αγοραστές, το εξαφάνισαν.
Το ίδιο έτος, ωστόσο, το άγαλμα εμφανίζεται στο Μουσείο Κάρλος χωρίς πληροφορία εκτός από τη χώρα μας, την πιθανή χρονολόγηση και το υλικό: «Ελλάδα, τέλη 4ου-μέσα 2ου π.Χ. αιώνα. Μάρμαρο μάλλον της Πάρου». Η ελληνική αστυνομία γνωρίζει πως πρόκειται για το άγαλμα της στάνης, όπως και ο Χρήστος Τσιρογιάννης, ο οποίος εξέτασε τις πολαρόιντ, Τότε, αντιπαρέβαλε και τις δύο άλλες αρχαιότητες του Μουσείου Κάρλος (μινωική λάρνακα ροδιακός πίθος) με τα αρχαία που εικονίζονταν σε πολαρόιντ, οι οποίες είχαν κατασχεθεί στη Βασιλεία από Ελβετούς και Ιταλούς αστυνομικούς. Πρόκειται για φωτογραφίες που βρίσκονταν στο αρχείο φωτογραφιών και εγγράφων του Μπεκίνα. Ο ροδιακός πίθος φαινόταν να έχει αγοραστεί από έναν γνωστό έμπορο στο Φοίνιξ (αδερφοί Αμπουτάαμ) οι οποίοι στη συνέχεια καταδικάστηκαν επανειλημμένα για λαθραίες αρχαιότητες.
Με αυτά τα ντοκουμέντα έγινε από το ΥΠΠΟ η πρώτη κρούση στο Μουσείο Μάικλ Κάρλος, το οποίο ζήτησε να του αποσταλούν όλα τα στοιχεία που είχε η Ελλάδα στη διάθεσή της. Σύμφωνα με πληροφορίες μας, μάλιστα, από τη διεύθυνση του μουσείου είχε αναφερθεί ότι… δεν μπορούσε να βρεθεί ημερομηνία στο πρόγραμμα του διευθυντή προκειμένου να γίνει μια συνάντηση με εκπροσώπους του ελληνικού υπουργείου. Με την αλλαγή ηγεσίας στο ΥΠΠΟ, το ζήτημα «πάγωσε».
Το τρίτο έργο που επανακτήσαμε, η μορφή καθιστού άνδρα, εξήχθη επίσης λαθραία από την Ελλάδα και σήμερα βρίσκεται παρανόμως στις ΗΠΑ. Στη διακίνησή του, ενεπλάκη ένας πολύ γνωστός Έλληνας αρχαιοκάπηλος ο οποίος το πούλησε στον Ιταλό Τζιανφράνκο Μπεκίνα (γκαλερί Antike Kunst Palladion). Αργότερα, έφτασε στα χέρια του Αμερικανού εμπόρου τέχνης Μάικλ Γουόρντ, που το έδωσε στο Μουσείο Κάρλος το 2003.
Ερευνώντας το αρχείο Μπεκίνα, ο Χρ. Τσιρογιάννης εντόπισε τέσσερις φωτογραφίες στις οποίες εικονίζεται το αντικείμενο, ασυντήρητο και ακαθάριστο – επάνω του διακρίνονται χώματα από την ανασκαφή. Υπάρχει, ακόμη, η χειρόγραφη σημείωση «OFF/ZE», δηλαδή «προσφέρθηκε από τον Ζ…» και από κάτω οι αριθμοί «1.5.9», δηλαδή 1η Μαΐου 1989, όταν ο Μπεκίνα το αγόρασε από τον λαθρανασκαφέα. Ο Γουόρντ ήταν ύποπτος για πωλήσεις λεηλατημένης τέχνης από το 1993.
Eπρεπε το μουσείο να έχει προλάβει αυτό το ντροπιαστικό φαινόμενο; Σαφώς. Μια ανάλυση της συλλογής του Carlos μάς παρουσιάζει το πορτρέτο ενός μουσείου που επεκτάθηκε επιθετικά με φαινομενικά ελάχιστη προσοχή σε αυτά που οι ειδικοί λένε ότι ήταν σαφή προειδοποιητικά σημάδια. Τουλάχιστον 218 από τα τεχνουργήματα πέρασαν από άτομα που έχουν καταδικαστεί ή κατηγορηθεί για κατηγορίες που σχετίζονται με εμπορία αρχαιοτήτων ή παραποίηση πληροφοριών προέλευσης αρχαιοτήτων.
Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν μέρος μιας μεγαλύτερης ομάδας —συνολικά τουλάχιστον 562— της οποίας οι προηγούμενοι ιδιοκτήτες και πωλητές είχαν συνδεθεί από τις αρχές με το παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων, έχουν αποκτήσει φερόμενα λεηλατημένα αντικείμενα ή τους κατασχέθηκαν ή επιστράφηκαν έργα στις χώρες προέλευσής τους. Τα αντικείμενα βρίσκονται κυρίως στην ελληνική και ρωμαϊκή συλλογή.
Τα πράγματα άλλαξαν με την αλλαγή νοοτροπίας στις ΗΠΑ αλλά και με την αλλαγή διευθυντή στο Μουσείο. Ο διευθυντής του Μουσείου Henry Kim ήταν εκείνος που δεν αρκέστηκε στην ανταλλαγή επιστολών, αλλά ταξίδεψε ο ίδιος στην Αθήνα, προκειμένου να συζητήσει από κοντά με τα στελέχη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών το θέμα και να αξιολογήσει τα επιχειρήματα της ελληνικής πλευράς. Και που αντιλήφθηκε το βάρος των πειστηρίων τεκμηρίωσης και εισηγήθηκε στο Διοικητικό Συμβούλιο του Πανεπιστημίου του Emory να επιστραφούν τα τρία αντικείμενα εκεί όπου ανήκουν, στην Ελλάδα.
Συγχαρητήρια έδωσε η Λίνα Μενδώνη στην Βάσω Παπαγεωργίου, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, την Έλενα Βλαχογιάννη, προϊσταμένη του Τμήματος Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών, καθώς και σε όλα τα στελέχη της Διεύθυνσης. Πρόκειται για την πολλοστή επιτυχία της διεύθυνσης, με προϊσταμένη την Βάσω Παπαγεωργίου, μία από τις καλύτερες, σεμνότερες και πλέον αφοσιωμένες αρχαιολόγους.
