Αν ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν αυτό που φαίνεται στην τελευταία περιπέτεια του Ιντιάνα Τζόουνς, όχι μονάχα η Ελλάδα, αλλά και η Ανθρωπότητα ολόκληρη θα είχαμε λύσει ένα βασικό πρόβλημα. Το ταξίδι στον Χρόνο. Όμως ο Μηχανισμός δεν ήταν χρονομηχανή, δεν εφευρέθηκε από τον Αρχιμήδη, δεν χάθηκε σε κάποια μάχη των Ρωμαίων και οι Ναζί δεν τον είχαν ποτέ. Παρόλα ταύτα, η ταινία «Ο Ιντιάνα Τζόουνς και ο δίσκος του πεπρωμένου» δεν παύει να είναι απολαυστική.
Ο υποψήφιος για Όσκαρ Χάρισον Φορντ, που τιμήθηκε πρόσφατα και από τον ευρωπαϊκό κινηματογράφο με Χρυσό Φοίνικα καριέρας στο Φεστιβάλ των Καννών, επιστρέφει στον ρόλο του θρυλικού ήρωα αρχαιολόγου µε το µαστίγιο στην τελευταία ταινία του εµβληµατικού Ίντι. Τη θέση του Στίβεν Σπίλμπεργκ, που σκηνοθέτησε όλες τις προηγούμενες περιπέτειες του Ίντι, ανέλαβε ο Τζέιμς Μάνγκολντ (Κόντρα σε όλα-Ford vs Ferrari, Λόγκαν-Logan). Δίπλα στον ηλικιωμένο, πια, Χάρισον Φορντ, παίζουν οι Μαντς Μίκελσεν, Φίμπι Γουόλερ -Μπριτζ, Μπόιντ Χόλμπρουκ, Τόμας Κρέτσμαν και Αντόνιο Μπαντέρας σ’ έναν μικρό ρόλο.
Τι είναι όμως ο αληθινός μηχανισμός των Αντικυθήρων ο οποίος εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο; Υστερα από δεκαετίες μελέτης του, οι επιστήμονες μάς λένε ότι μάλλον ήταν ένας τύπος υπολογιστή, ο πρώτος κομπιούτερ στην Ιστορία, δηλαδή. Καλύτερα να πάρουμε όλο το ζήτημα από την αρχή. Δεν στερείται σπουδαίων στιγμών το παρελθόν του «μηχανισμού», όπως θα δούμε.
Στις ακτές του ελληνικού νησιού των Αντικυθήρων το 1900, σφουγγαράδες βρήκαν ένα ναυάγιο γεμάτο αρχαίους θησαυρούς. Κρυμμένη ανάμεσα σε πιο εντυπωσιακά ευρήματα, όπως μαρμάρινα αγάλματα και κοσμήματα, ήταν μια μυστηριώδης συσκευή γνωστή σήμερα ως μηχανισμός των Αντικυθήρων . Δεν έκανε καμία εντύπωση στην αρχή, εφόσον θεωρήθηκε κάτι απροσδιόριστο. Το μεταλλικό πλαίσιό του που είχε διαβρωθεί, έκρυβε μεταλλικά στοιχεία τα οποία συναρμολογούμενα έδειξαν πως έχουν εντυπωσιακή λειτουργία. Πέρασαν μήνες, μέχρι κάποιος να καταλάβει πως υπήρχε ένα μυστικό σε αυτό το άμορφο μέχρι εκείνη τη στιγμή αντικείμενο.
Χρονολογείται πριν από περισσότερα από 2.000 χρόνια, και είναι ίσως το πιο συναρπαστικό τεχνούργημα που έχουμε από τον αρχαίο κόσμο. Πάνω από μια χιλιετία πριν οι Ευρωπαίοι του 13ου αιώνα εφεύρουν τα πρώτα μηχανικά ρολόγια , ο μηχανισμός των Αντικυθήρων χρησιμοποίησε παρόμοια πολύπλοκη τεχνολογία – συμπεριλαμβανομένων τροχών ταχυτήτων, καντράν και δεικτών – για να χαρτογραφήσει τον κόσμο. Οι αρχαίοι τον χρησιμοποιούσαν για να προβλέψουν τις εκλείψεις, να παρακολουθήσουν την κίνηση του ήλιου και της σελήνης ακόμη και να δουν πότε είχαν προγραμματιστεί αθλητικές εκδηλώσεις όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
Κατά τη στιγμή της ανακάλυψής της, η πραγματικά ιστορική συσκευή ήταν εγκλωβισμένη σε μια διαβρωμένη μάζα μετάλλου. Οι ειδικοί άρχισαν να συνειδητοποιούν τη σημασία του αντικειμένου μόλις το 1902, όταν η συστάδα -που από τότε στεγαζόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα- ερευνήθηκε, για να αποκαλύψει ένα περίπλοκο δίκτυο εργαλείων.
Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι μελετητές χρησιμοποίησαν ακτίνες Χ , αξονικές τομοκραφίες και άλλα εργαλεία προκειμένου να μελετήσουν τα 82 σωζόμενα θραύσματα του αντικειμένου μεγέθους ρολογιού, το οποίο πιστεύεται ότι χρονολογείται μεταξύ περίπου το 200 και 60 π.Χ. Οι παρατηρητές αρχικά υπέθεσαν ότι ο μηχανισμός μπορεί να είναι μια συσκευή πλοήγησης ή ίσως ένα σύγχρονο αντικείμενο που έπεσε στο ναυάγιο των Αντικυθήρων αιώνες μετά τη βύθιση του πλοίου. Μια πιο τραβηγμένη ερμηνεία πρότεινε ότι η συσκευή ήταν «εξωγήινη τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε σε εξωγήινα διαστημόπλοια»!
Το 2021, μια ομάδα στο περιοδικό Scientific Reports παρουσίασε ένα υπολογιστικό μοντέλο του μηχανισμού, προσφέροντας την πιο πειστική μέχρι τώρα εξήγηση. Ωστόσο, πολλά σχετικά με τον μηχανισμό παραμένουν άγνωστα, από τον δημιουργό του (που δεν φαίνεται να είναι ο Αρχιμήδης) μέχρι το νόημα των επιγραφών στην επιφάνειά του.
«Είναι μακράν η πιο εξελιγμένη τεχνολογική συσκευή που επιβιώνει [από εκείνη την εποχή]», λένε οι επιστήμονες. «Είναι ουσιαστικά ένα σύμπαν τσέπης, σαν ένα μοντέλο του Κόσμου».
Σώζονται τουλάχιστον 30 χάλκινοι τροχοί με γρανάζια. Αλλά πιθανότατα υπήρχαν πολλά περισσότερα από αυτό αρχικά. Ισως είναι οι μοναδικοί τροχοί με γρανάζι που επέζησαν από τον αρχαίο κόσμο. Δεν υπάρχουν άλλες συσκευές όπως αυτή, πριν ή μετά τα Αντικύθηρα, μέχρι να φτάσουμε στην εφεύρεση των σύγχρονων μηχανικών ρολογιών στη μεσαιωνική Ευρώπη.
Το πλοίο μέσα στο οποίο μεταφερόταν, απέπλευσε μεταξύ 70 και 60 π.Χ. (κατ’ άλλους γύρω στο 150 π.Χ.) Γύριζε από τις ακτές της Μικράς Ασίας, την ανατολική Μεσόγειο. Αρχικά, θεωρήθηκε ότι ήταν ένα ρωμαϊκό σκάφος που έφερνε στη Ρώμη λεηλατημένους θησαυρούς. Περαιτέρω ανάλυση του ναυαγίου δείχνει ότι ήταν στην πραγματικότητα ένα ελληνικό εμπορικό πλοίο που μετέφερε αυτό το πολυτελές φορτίο πίσω στην πατρίδα. Είτε έτσι είτε αλλιώς, δεν τα κατάφερε.
Ο Κικέρων, συγγραφέας και πολιτικός γύρω στον πρώτο αιώνα π.Χ. ανέφερε περιγραφές συσκευών που μοιάζουν αρκετά με τα Αντικύθηρα. Αλλά δεν έχουν καμία τεχνολογική λεπτομέρεια για το πώς θα λειτουργούσαν οι μηχανές, έτσι οι ιστορικοί δεν μπόρεσαν ποτέ να τις πάρουν στα σοβαρά. Ο Κικέρων μίλησε για μπρούτζινες μηχανές, σφαίρες που γυρίζουν για να δείξουν τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων κ.α. Και ένα από αυτά το απέδωσε σε έναν φιλόσοφο ονόματι Ποσειδώνιο τον Ρόδιο ο οποίος έζησε στο νησί τον πρώτο αιώνα π.Χ. ακριβώς την εποχή που οι μελετητές πιστεύουν ότι το πλοίο των Αντικυθήρων θα είχε ελλιμενιστεί εκεί. Η κύρια θεωρία είναι ότι η συσκευή κατασκευάστηκε σε ένα εργαστήριο στη Ρόδο, ίσως το εργαστήριο του Ποσειδώνιου, ίσως ως προμήθεια για έναν πλούσιο αγοραστή που ζούσε στη βόρεια Ελλάδα και μεταφερόταν από τη Ρόδο στη Βόρεια Ελλάδα όταν το πλοίο βυθίστηκε.
Ο Κικέρων έγραψε επίσης για μια άλλη συσκευή που είπε ότι κατασκευάστηκε από τον Αρχιμήδη, τον θρυλικό μαθηματικό και εφευρέτη. Ο Αρχιμήδης έζησε μερικούς αιώνες πολύ νωρίς για να κατασκευάσει τον συγκεκριμένο μηχανισμό των Αντικυθήρων. Αλλά θα μπορούσε εύκολα να είχε εφεύρει αυτή την ιδέα της αναπαράστασης του σύμπαντος ή των ουράνιων κινήσεων σε μια μηχανή που χρησιμοποιεί μπρούτζινους τροχούς. Πιθανότατα θα είχε ξεκινήσει λίγο πιο απλό και στη συνέχεια θα είχε τελειοποιηθεί, ενσωματώνοντας την τελευταία αστρονομική σκέψη ανά τους αιώνες.
Όπως λένε κάποιοι από τους μελετητές, «ένα από τα πράγματα που μας λέει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ότι δεν ξέρουμε το μισό από όσα ήταν ικανοί να κάνουν οι άνθρωποι στον αρχαίο κόσμο, γιατί πολύ λίγα σώζονται. Έχουμε μόλις αυτό τον μηχανισμό. Αν δεν είχε επιβιώσει σε ένα ναυάγιο και δεν είχαμε την τύχη να τον βρούμε, δεν θα είχαμε καμία απολύτως ιδέα περί όλου αυτού του κλάδου της τεχνολογίας στην αρχαία Ελλάδα. Και απλά σε κάνει να αναρωτιέσαι για τι άλλο δεν έχουμε ιδέα.»
Και να φανταστούμε ότι από τον Μηχανισμό έχει διασωθεί μόλις το ένα τρίτο, σε 82 θραύσματα. Αποτελείται από έναν πολύπλοκο συνδυασμό 30 γνωστών γραναζιών και επιγραφές του περιλαμβάνουν μια περιγραφή του Κόσμου, με τους πέντε γνωστούς τότε πλανήτες να κινούνται σε δακτυλίους.
Με μια λαβή τα γρανάζια περιστρέφονται ώστε να επιλεγεί μια ημερομηνία για την οποία δίνονται οι θέσεις των διάφορων ουρανίων σωμάτων, και οι ημερομηνίες αγώνων (Ίσθμια, Νέμεα, Πύθια, Νάα και Άλιεια) κατά το διάστημα μις Ολυμπιάδας (4 χρόνια) ενώ με συσχετισμούς υπολογίζονται οι εκλείψεις ηλίου και Σελήνης. Οι μήνες αναγράφονται στα αιγυπτιακά με ελληνικούς χαρακτήρες (καθώς χρησιμοποιείται εκτός από ελληνικά ημερολόγια και το αιγυπτιακό), ενώ ορατά είναι και τα ονόματα των ζωδίων. Τέλος, δίνονται λεπτομερείς περίοδοι περιστροφής για την Αφρδίτη και τον Κρόνο.
Από τις ανακρίβειες της ταινίας θα πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στο ότι ο Μηχανισμός βρέθηκε στα χέρια των Ναζί. Κάτι που δεν ισχύει βέβαια. Αφοσιωμένοι Ελληνες, ανάμεσά τους πολλοί αρχαιολόγοι, τεχνίτες και φύλακες μουσείων, έκρυψαν μέσα στον πόλεμο του 40 τις αρχαιότητες. Τα αρχαία του ΕΑΜ, μαζί και ο μηχανισμός, ενταφιάσθηκαν στα υπόγεια του μουσείου. Όταν οι Γερμανοί ρωτούσαν μανιασμένα «πού είναι οι αρχαιότητες»; οι Ελληνες απαντούσαν σιβυλλικά- και με κίνδυνο της ζωής τους: «στη γη, όπου ανήκουν». Ετσι ούτε καταστροφές έπαθαν ούτε τα έκλεψαν οι κατακτητές. Μια μεγάλη νίκη του πνεύματος εναντίον της βαρβαρότητας.
