Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς του 20ου αιώνα, που λάμπρυνε με την τέχνη του τον Κόσμο. Το ΕΜΣΤ ανοίγει τις πόρτες του στον Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), ο οποίος, με το πολυεπίπεδο και ριζοσπαστικό έργο του χάραξε νέους δρόμους για τον πολιτισμό του 21ου αιώνα. Σε συνεργασία με κορυφαίους μουσικούς θεσμούς από τις δύο πατρίδες του Ξενάκη, το Musée de la Musique-Philharmonie de Paris από την Γαλλία και και το ΚΣΥΜΕ-Ωδείο Αθηνών από την Ελλάδα, το ΕΜΣΤ διοργανώνει τη μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίαση του Ιάννη Ξενάκη διεθνώς, από τις 29 Ιουνίου.
Στο ισόγειο του Μουσείου θα παρουσιαστεί η έκθεση Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες, η πρώτη ολοκληρωμένη μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα για τον πρωτοπόρο συνθέτη, θεωρητικό της μουσικής, αρχιτέκτονα, μηχανικό, μαθηματικό και έναν από τους πιο προοδευτικούς και δημιουργικούς στοχαστές του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Κατά τη δεκαετία του 1950, ο Ξενάκης έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του. Άμεσα αναγνωρισμένος, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, συνέθεσε μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας. Το έργο του, ευρύτατα αναγνωρισμένο διεθνώς, δεν έχει μέχρι σήμερα παρουσιαστεί σε βάθος στην Ελλάδα.
Ο σπουδαίος συνθέτης πρωτοστάτησε στη χρήση μαθηματικών μοντέλων στη μουσική, παραδείγματος χάρη της θεωρίας των παιγνίων. Υπήρξε –και είναι ακόμη σήμερα– μία από τις κορυφαίες επιρροές διεθνώς στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή. Η έκθεση παρουσιάζει πρωτότυπο υλικό από τα πολλαπλά στρώματα της ακατάβλητης δημιουργικότητας του Ιάννη Ξενάκη: φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, απεικονιστικές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό. Χωρισμένη σε έξι ενότητες, η έκθεση Ηχητικές Οδύσσειες επικεντρώνεται στο πιο σημαντικό και αντισυμβατικό κομμάτι του έργου του και ρίχνει φως στην προσωπική του ιστορία, όπως επίσης και στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του. Ενσωματώνει τον συνθέτη στον καιρό του και στα πολιτικά και πολιτιστικά κινήματα που τον καθόρισαν ως καλλιτέχνη. Σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, σχεδιασμένο από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη (Flux Office), o επισκέπτης καλείται να βυθιστεί στην πολυτάραχη προσωπική ιστορία του Ιάννη Ξενάκη, να ανακαλύψει το εύρος του έργου του και των ενδιαφερόντων του και να ταξιδέψει στο μοναδικό και πολυδιάστατο σύμπαν του.
Η έκθεση είναι συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris.
Επιμέλεια: Μάχη Ξενάκη (Εstate Iannis Xenakis), Thierry Maniguet (Musée de la Musique-Philharmonie de Paris), Kατερίνα Γρέγου (EMΣΤ)
Παράλληλα, παρουσιάζεται στον 3ο όροφο του Μουσείου μια νέα παραγωγή του ΕΜΣΤ, η έκθεση Ο Ξενάκης και η Ελλάδα, σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) που ίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης, και στεγάζεται στο Ωδείο Αθηνών. Η έκθεση διερευνά την ταραγμένη και πολύπλοκη σχέση του Ξενάκη με την πρώτη του πατρίδα, από τα χρόνια στη Γαλλία μετά την καταδίκη του σε θάνατο, έως την επιστροφή του στην Ελλάδα μετά από 27 χρόνια αυτοεξορίας και την καταξίωσή του. Με πλούσιο αρχειακό υλικό, φωτογραφίες και επιστολές, η έκθεση καταγράφει τις πτυχές της πλούσιας μουσικής ζωής στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, τις πρωτοβουλίες που προώθησαν τη μουσική πρωτοπορία και στήριξαν τους σύγχρονους συνθέτες, και φτάνει μέχρι την επιστροφή του Ξενάκη και τη διοργάνωση των μεγάλων του ελληνικών έργων, όπως το Πολύτοπο Μυκηνών.
Επιμέλεια: Σταμάτης Σχιζάκης (ΕΜΣΤ) και Στέλλα Κουρμπανά (Ωδείο Αθηνών-ΚΣΥΜΕ)
Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός: Εύα Μανιδάκη, Θανάσης Δεμίρης (Flux Office)
Συγχρόνως, το ΕΜΣΤ θα διοργανώσει μία σειρά από εκδηλώσεις, όπως προβολές και συναυλίες, που αναδεικνύουν την κληρονομιά του Ξενάκη στη σύγχρονη μουσική και τον απόλυτα επίκαιρο και πάντα σύγχρονο χαρακτήρα του οράματός του, μια καθολική σύλληψη της τέχνης, του ανθρώπου και του τόπου. Η έκθεση του Ξενάκη εντάσσεται στο πλαίσιο της πολιτικής του ΕΜΣΤ που στοχεύει, μεταξύ άλλων, στην ανάδειξη του έργου σημαντικών δημιουργών της Ελληνικής διασποράς.
Μίκης – Ιάννης
Οι δύο τους συναντήθηκαν το 1954, όταν ο Μίκης άκουσε το έργο του Ιάνη «Ζυγιά». Σε συζήτησή τους, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ» στις 5/1/1963 και την οποία διέθεσε στο περιοδικό ο Γιάννης Ξενάκης λένε ανάμεσα σε άλλα:
ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ: Βρισκόσουν ἀκόμα στήν Ἑλληνική σου περίοδο: Ἐκτός ἀπό τήν «Ζυγιά», ἔργο γιά σοπράνο, [πέντε… ἀπ’ αὐτό τό ἔργο σου]. Ξέρω ἀκόμα τήν «Διπλή ζυγιά» γιά βιολί καί βιολοντσέλο, τά «Δημοτικά Τραγούδια», τήν «Θυσία» γιά ὀρχήστρα καί τέλος τ’ «Ἀναστενάρια» γιά χορωδία καί ὀρχήστρα. Μέσα σ’ αὐτά τά ἔργα, ἡ πρώτη διαπίστωση πού κάνει κανείς εἶναι ὅτι ὑπάρχει μιά φροντίδα, ἀπόλυτη θά ’λεγα, νά φτάσης στήν πεμπτουσία τῆς ἑλληνικότητας! Ὅλα τα θέματά σου δέν εἶναι τίποτα ἄλλο, παρά αὐτούσιες μεταγραφές τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν μας, πού βλέπει κανείς πώς ἐπιδιώκεις, σχεδόν σχολαστικά, ν’ ἀποδώσης κυρίως τίς λεπτεπίλεπτες μελωδικές καί ρυθμικές τους ἀποχρώσεις καί γραμμές. Θά ’θελα, λοιπόν, νά μοῦ πῆς κατ’ ἀρχήν, τόσο γιά τόν τρόπο τῆς δουλειᾶς σου σ’ αὐτήν τήν περίοδο, ὅσο καί γιά τήν γενικότερη στάση σου ἀπέναντι σ’ ὅ,τι λέμε ἑλληνικότητα , καθώς καί τήν μουσική ἰδεολογία σου αὐτῆς τῆς ἐποχῆς.
ΞΕΝΑΚΗΣ: Μέ τιμᾶς καί μέ συγκινεῖς μέ τήν φιλία πού μου δείχνεις, πράγμα σπάνιο, μάλιστα, ἐκ μέρους συναδέλφου σχεδόν συνομήλικου. Τό λέω αὐτό, ἔχοντας ὑπ’ ὄψη τίς σχέσεις μεταξύ των μουσικῶν τοῦ διεθνοῦς εὐρωπαϊκοῦ στίβου, ὁπού οἱ ἀντιζηλίες καί οἱ κακεντρέχειες εἶναι τό καθημερινό κλίμα μέσα στό ὁποῖο οἱ ἰδεολογίες καί οἱ ἀξίες δένονται ἤ χάνονται. Ἀλλά ἅς ἔρθουμε στό ἐρώτημά σου: Ποιά εἶναι τά πλαίσια μέσα στά ὁποῖα κινεῖται ἕνας συνθέτης Ἕλλην; ἀφ’ ἑνός ὑπάρχει ἡ ἑλληνική δημοτική μουσική, πού ἐπί αἰῶνες ἦταν ὁ μοναδικός τρόπος ἐκφράσεως κι ὁ ὁποῖος παρέμεινε σχεδόν στάσιμος καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἡ δημοτική μουσική, κατά τήν γνώμη μου, ἔμεινε ἐξ ἴσου ἀναλλοίωτη ὅσο καί ἡ γλώσσα μας, κατά συνέπεια εἶναι ἕνα κειμήλιο ἱστορικό, ὁρισμένοι δέ κλάδοι τοῦ ἔχουν ρίζα στήν ἀρχαιότητα. Γι’ αὐτό ἡ δημοτική μας μουσική πρέπει νά ’χη τήν ἴδια σημασία μ’ ἐκείνη τῶν ἀρχιτεκτονικῶν μνημείων, τῶν γλυπτικῶν, τῶν φιλολογικῶν πού καθιστοῦν τήν Ἑλλάδα ἰδιαίτερο τόπο. Ἀφ’ ἑτέρου, ὑπάρχει ἡ εὐρωπαϊκή μουσική. Στήν ἀρχή παρακλάδι τῆς ἑλληνικῆς μεσογειακῆς πνευματικῆς ἐπικράτειας, βρῆκε δικό της δρόμο κι’ ἀπό τήν πτώση τοῦ Βυζαντίου, ἡ μέν Ἑλλάδα ἔμπαινε στόν δεύτερό της μεσαίωνα, ἡ δέ Δύση ἔφτανε στήν ὑψηλή ὀργάνωση τῆς μουσικῆς τοῦ 19ου αἰώνα. Αὐτά περίπου εἶναι τά ἐπίπεδα ἐξελίξεως μέσα ἀπό τά ὁποῖα ἔπρεπε νά βροῦν τήν ἔκφρασή τους οἱ Ἕλληνες μουσικοί της ἐλευθερωμένης Ἑλλάδος. Ἄν δέ ἡ μουσική εἶναι μιά ἀπό τίς ὑψηλότερες ἐκδηλώσεις τῆς ἀνθρώπινης σκέψεως. τότε καί οἱ λειτουργοί της, δηλαδή συνθέτες καί ἐκτελεστές, πρέπει νά προβληματισθοῦν σέ ὑψηλή στάθμη, ὥστε νά βγάλουν συνειδητά συμπεράσματα γιά τό δρόμο πού πρέπει νά ἀκολουθήσουν.»
Σε άλλο σημείο, ο Ξενάκης μιλά για τη μουσική που έμελλε να γράψει, χωρίς να το προσδιορίζει αυτό: «Ἡ μουσική γλώσσα ἔφτασε ἐν μέρει καί μπορεῖ ἀκόμα πιό πολύ νά προχωρήση, σέ τέτοια ἀφαίρεση καί τέτοια γενίκευση, ὥστε νά μπορῆ νά ἀποσπασθῆ ἀπό τίς τοπικές διαλέκτους καί χροιές. Θά ὀνομάσω αὐτό τό φαινόμενο «ἀλγεβροποίησή» της μουσικῆς μέ τό σύγχρονο περιεχόμενο τῆς λέξεως «Ἄλγεβρα» , τό ὁποῖο ταυτίζεται μέ τίς θεμελιώδεις ἀρχές καί νόμους τῆς ἀνθρώπινης σκέψεως καί λογικῆς. Ἔτσι, ἐνῶ μέ τήν δωδεκάφθογγη μουσική τῆς «σειρᾶς» οἱ τρεῖς Βιεννέζοι κυρίως, λύτρωσαν τήν μελωδία ἀπ’ τό τοπικό χρῶμα καί τῆς ἔδωσαν, θεωρητικά τουλάχιστον, ἕνα χαρακτήρα παγκόσμια σταθερό, μέ τήν ἀλγέβριση τῶν ἤχων ἡ μουσική λυτρώνεται ἀπ’ τήν ἴδια τήν μελωδία, δηλαδή ἀπό τήν πολυφωνία καί γενικεύεται σέ βαθμό πού νά μπορῆ ἐραστικά νά ἀγκαλιάση ὅλες τίς δυνατές ἠχητικές ἐκφράσεις. Ὁ χρόνος σ’ αὕτη τήν μουσική εἶναι μόνον μέσον κατατάξεως, καταλογίσεως ὄντων καί σχέσεων γενικῶν πού ἐκφράζονται μέ ἤχους.»
Εγκαίνια: 29.06.2023
Διάρκεια εκθέσεων: έως 07.01.2024
