Δεν είναι, ευτυχώς, σε επικίνδυνη, αλλά ούτε και σε καλή κατάσταση. Πολλοί λόγοι επιβάλλουν την προστασία και συντήρηση του Μαυσωλείου στο πρώην Βασιλικό Κτήμα Τατοΐου και η αρχή για ανάλογες ενέργειες έγινε χθες. Το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων γνωμοδότησε ομόφωνα για την έγκριση της μελέτης. Το κτήριο εντάσσεται στη ζώνη Δ3 (Αναψυχής, αθλητισμού, εκπαίδευσης περιβαλλοντικής ενημέρωσης, γεωργίας και κτηνοτροφίας, λειτουργία εστιατορίων, αναψυκτηρίων, μουσείου, χώρων εκθέσεων, ιππικών εγκαταστάσεων, αθλητικών εγκαταστάσεων, κτηνοτροφικών και γεωργικών εγκαταστάσεων, εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων ερευνητικού χαρακτήρα και υπαιθρίων και ημιϋπαιθρίων καθιστικών για την περιβαλλοντική και ιστορική ενημέρωση).
Το βασιλικό μαυσωλείο που στεγάζει τους τάφους των βασιλέων Κωνσταντίνου Α’, Σοφίας και Αλέξανδρου, είναι ένα νεοβυζαντινό κτήριο της περιόδου του μεσοπολέμου. Συγκεκριμένα, η ανέγερσή του ξεκίνησε το 1936, αμέσως μετά την λεγομένη παλινόρθωση της μοναρχίας, και η ολοκλήρωσή του ανεκόπη προφανώς λόγω της κήρυξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το μνημείο βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με τον νεοβυζαντινό ναό της Αναστάσεως, στο λόφο του Παλαιοκάστρου. Ο ναός, έργο του τέλους του 19ου αιώνα, του αρχ. Αν. Μεταξά, συνιστά ένα από τα κομψότερα νεοβυζαντινά μνημεία. Το μαυσωλείο ακολουθεί την ίδια μορφολογία. Το σχέδιό του συνδέεται με τα ονόματα των αρχιτεκτόνων Εμμ. Λαζαρίδη, που είχε εκπονήσει ένα αρχικό σχέδιο το οποίο δεν εφαρμόσθηκε πλήρως, και του Α. Μεταξά, η συμμετοχή του οποίου στην τελική εφαρμογή δεν είναι σαφής. Το μνημείο συνιστά από τα πιο ενδιαφέροντα και πρωτότυπα νεοβυζαντινά μνημεία και ένα υψηλής ποιότητας έργο του Μεσοπολέμου.
Το μαυσωλείο έχει την μορφή βυζαντινού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, απλού τετρακιονίου. Ωστόσο, δεν περιλαμβάνει κόγχη ιερού και έχει σε κάτοψη τετράγωνο σχήμα, πλευράς 9μ. εξωτερικά. Επίσης, χαρακτηρίζεται απ΄ την ιδιαιτερότητα ότι ο χώρος είναι ανοιχτός, δηλαδή δεν φράσσεται από θύρες, αλλά από μεγάλα τοξωτά ανοίγματα στις τρεις από τις τέσσερεις πλευρές, τα οποία φράσσονται με σιδεριές που αναπαριστούν μορφές από βυζαντινά μνημεία και συγκεκριμένα την Επισκοπή της Τεγέας, που προσφάτως τότε είχε δημοσιευθεί από τον Α. Ορλάνδο. Οπές στη σιδεριά της εισόδου υποδηλώνουν ότι στα σημεία αυτά ήταν στηριγμένοι οι βασιλικοί θυρεοί.
Η κατασκευή του ναού είναι μικτή, με τοίχους από λιθοδομή, που ακολουθεί εξωτερικά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, δηλαδή με χρήση λαξευτών πωρολίθων και πλίνθων, και με οπλισμένο σκυρόδεμα στην θολοδομία. Τα γείσα των στεγών είναι πλίνθινα οδοντωτά. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων είναι καλυμμένες από ορθομαρμάρωση.
Η θολοδομία, συγκεκριμένα οι ημικυλινδρικές καμάρες των κεραιών του σταυρού και τα σταυροθόλια που καλύπτουν τα γωνιακά διαμερίσματα, παραμένουν ανεπίχριστα, καθώς επρόκειτο να καλυφθούν με ψηφιδωτά κατά τα βυζαντινά πρότυπα. Το ίδιο συμβαίνει και στα εσωράχια των τοξωτών παραθύρων. Τέλος, το δάπεδο καλύπτεται από τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες από λευκό μάρμαρο.
Κατάσταση διατήρησης
Η κατάσταση διατήρησης του μνημείου είναι μέτρια. Παρότι η εικόνα που δίδει στον επισκέπτη είναι εντυπωσιακή, ιδίως λόγω της θέσης του και της εξαιρετικής ποιότητας του σχεδιασμού και των λεπτομερειών κατασκευής, αντιμετωπίζει ένα φάσμα προβλημάτων που αφ’ ενός υποβαθμίζουν την ανάδειξη της καλλιτεχνικής και ιστορικής του αξίας, αφ’ ετέρου απειλούν την διατήρησή του λόγω της φθοράς που προξενείται στα δομικά υλικά.
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την εισήγηση, το μνημείο αντιμετωπίζει προβλήματα όπως:
Η μη ολοκλήρωση του διακόσμου έχει αφήσει ακάλυπτες τις επιφάνειες από σκυρόδεμα στα εσωράχια θόλων και παραθὐρων. Αυτό το γεγονός υποβαθμίζει αισθητικά το μνημείο, αλλά ταυτόχρονα επιδεινώνει τη φθορά, αφού οι εκτεθειμένες επιφάνειες του σκυροδέματος έχουν εμφανίσει διάβρωση και αποκάλυψη του οπλισμού του, ιδίως λόγω της δράσης της κατερχόμενης υγρασίας.
Η πρόχειρη επικάλυψη των στεγών από κεραμίδια βιομηχανικού τύπου, που δεν ακολουθεί τα συνήθη στους βυζαντινούς και νεοβυζαντινούς ναούς, και ούτε το σχέδιο, είναι κατεστραμμένη σε μεγάλο βαθμό, επιτρέποντας την κατείσδυση των ομβρίων, γεγονός που επιδεινώνει περαιτέρω τη φθορά στους θόλους. Παράλληλα, η κεράμωση είναι τοποθετημένη με λανθασμένο τρόπο, με αποτέλεσμα την αισθητική υποβάθμιση αλλά και την διαβροχή των όψεων.
Στόχοι και αρχές της επεμβάσεως
Για την εκπόνηση της μελέτης έγινε αποτύπωση του μνημείου από τους αρχιτέκτονες Χρ. Πινάτση, Αρχιτέκτονα Αναστηλώτρια ΕΜΠ, ΜΑ (Univ. of York), και Κλ. Ασλανίδη, δρα Αρχιτέκτονα-Αναστηλωτή, ΜΑ (Univ. of York), Eπ. Καθηγητή Πολ. Κρήτης. Για την μελέτη των εσωτερικών επιφανειών αξιοποιήθηκαν τα φωτογραμμετρικά υπόβαθρα που έχουν εκπονηθεί από τον συντηρητή αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟΑ (ΔΣΑΝΜ) Ι. Ματαράγκα.
Στόχος των προτεινόμενων επεμβάσεων είναι η προστασία του μνημείου, η συντήρησή του και η αισθητική του αναβάθμιση, με ολοκλήρωση – αποπεράτωση των εργασιών που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τον σχεδιασμό του. Η αρχή που ακολουθείται είναι η χρήση συμβατών υλικών και η αισθητική ένταξη των νέων επεμβάσεων.
Συνοπτικά, οι επεμβάσεις που προτείνονται είναι οι κάτωθι:
Επισκευή σκυροδέματος και αντιδιαβρωτική προστασία οπλισμών
Κατασκευή νέων επιχρισμάτων στα εσωράχια των θόλων και των παραθύρων
Στεγάνωση εξωραχίων θόλων και κατασκευή νέας κεράμωσης
Καθαρισμός όψεων από συντηρητές λίθου
Τοπικές επισκευές με κονίαμα λίθων που έχουν διαβρωθεί σημειακά
Ανακατασκευή ορθομαρμάρωσης τριών παραστάδων
Καθαρισμός και προστασία σιδεριών
Κατασκευή νέων κουφωμάτων παραθύρων
Στερέωση και καθαρισμός μαρμάρων κατά χώραν
Η γνωμοδότηση υπήρξε ομόφωνη, καθώς το συμβούλιο, όπως και η αρμόδια Διεύθυνση Προστασίας και Αναστήλωσης Νεώτερων Μνημείων, καθώς «οι προτεινόμενες επεμβάσεις δεν αλλοιώνουν τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του μνημείου και στοχεύουν στην αποκατάσταση και ανάδειξή του.»
