Γιατί να μη βάζουμε αγγλικές λέξεις στον καθημερινό Λόγο μας; Τα αγγλικά είναι σήμερα όπως η Ελληνιστική Κοινή, επέμενε προχθές η Αννίτα. Βεβαίως, είναι μια παγκόσμια, μια κοινή γλώσσα. Αλλά η Ελληνιστική Κοινή, ήταν άλλο πράγμα. Δεν ήρθε απλώς να καλύψει την ανάγκη παγκόσμιας γλώσσας, στην εποχή της. Εμεινε πολύ μετά, μέχρι και το Βυζάντιο. Και ας είχαν αλλάξει, εν τω μεταξύ, οι επικυρίαρχοι.
Δεν μιλήθηκαν τόσο πολύ τα Λατινικά από ξένους πληθυσμούς. Δεν μιλήθηκε καμιά άλλη γλώσσα τόσο εκτεταμένα, εκείνη την εποχή και επί αιώνες. Οι Ελληνες, δεν έδωσαν μόνο τη γλώσσα τους σε πρώην κατακτημένους από εκείνους, όπως και γειτονικούς λαούς. Μαζί έδωσαν και τον πολιτισμό τους. Αλλά, οι τοπικές γλώσσες κρατήθηκαν. Κάτι που δεν συμβαίνει τώρα. Αν και εφόσον φτάσουμε να μιλάμε σε μια ελληνο-αγγλική διάλεκτο, θα φτάσουμε και στα σκέτα αγγλικά – ας δούμε πόσο διαδεδομένο είναι το φαινόμενο στην Ινδία.
Πριν σας ρίξω στα βαθιά, με την ιστορία της Ελληνιστικής Κοινής, ας δούμε ένα θεσπέσιο κείμενο, σε μετάφραση των Εβδομήκοντα. Είναι από την Παλαιά Διαθήκη, απόσπασμα του «Ασματος Ασμάτων», το οποίο αποδίδεται – μάλλον κακώς – στον Σολομώντα. Όταν γράφτηκε και η Καινή Διαθήκη, και ο Χριστιανισμός άρχισε να αποκτά οπαδούς και να εξαπλώνεται, 72 – για την ακρίβεια – σοφοί, μάστορες της γλώσσας, μετέφρασαν τα κείμενα στην ελληνιστική κοινή.
Γράφει λοιπόν ο αρχαίος υμνογράφος από την Παλαιστίνη:
«θές με ὡς σφραγῖδα ἐπὶ τὴν καρδίαν σου, ὡς σφραγῖδα ἐπὶ τὸν βραχίονά σου· ὅτι κραταιὰ ὡς θάνατος ἀγάπη, σκληρὸς ὡς ᾅδης ζῆλος· περίπτερα αὐτῆς περίπτερα πυρός, φλόγες αὐτῆς·
ὕδωρ πολὺ οὐ δυνήσεται σβέσαι τὴν ἀγάπην, καὶ ποταμοὶ οὐ συγκλύσουσιν αὐτήν.»
Γλώσσα πυκνή, κρουστή, γλώσσα που περικλείει νοήματα και είναι γεμάτη ομορφιά. Κατά πάσα πιθανότητα, πρόκειται για γαμήλιο ποίημα, αν και οι ιερείς επιμένουν πως μιλά για τον Ερωτα και την Αφοσίωση προς τον Θεό.
Στην ελληνιστική κοινή, το καταλάβαινε όλη η Ανατολή κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Για να το απολαύσουμε κι εμείς, παρατίθεται η μεταγραφή του Γιώργου Σεφέρη:
Βάλε με σφραγίδα στην καρδιά σου
ωσάν σφραγίδα στο μπράτσο σου.
Δυνατή η αγάπη σαν το θάνατο
κι ο πόθος σκληρός σαν τον Άδη
οι σπίθες της είναι σπίθες φωτιάς, φλόγα Θεού.
Νερά ποτάμια δεν μπορούν
να σβήσουν την Αγάπη.
(Αν και ο Γιάννης Ρίτσος επέμενε πως δεν υπάρχει καμιά μετάφραση/ μεταγραφή όπως των Εβδομήκοντα…)
Πώς φτάσαμε, λοιπόν, στην Ελληνιστική Κοινή; Ο Νίκος Παντελίδης γράφει στην «Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα» πως η αρχαία ελληνική, μάς έχει παραδοθεί σε πολυάριθμες τοπικές διαλέκτους, «οι οποίες διαμορφώθηκαν σταδιακά κατά τη διάρκεια της 2ης και των αρχών της 1ης π.Χ. χιλιετίας. Μέχρι και τον 4ο π.Χ. αιώνα απουσίαζε οποιαδήποτε (γραπτή ή/και προφορική) «κοινή» ή «επίσημη» γλώσσα-πρότυπο για ολόκληρο τον ελληνόφωνο κόσμο.»
Επαιξε ρόλο ο κατακερματισμός Ελλήνων; Σαφώς και έπαιξε. Η διάλεκτος προστατευόταν από κάθε πόλη – κράτος στην προσπάθεια να διαφυλαχθεί η πολιτική αυτονομία και η ιδιαίτερη οντότητα κάθε μιας.
Εδώ έρχεται ο πολιτισμός, ιδιαίτερα ο ιωνικός, με μεγάλη ακτινοβολία στην Ανατολή. Θα μπορούσε η ακτινοβολία του να έχει οδηγήσει στην επικράτησης της μικρασιατικής ιωνικής ως κοινής γλώσσας, σημειώνει ο κ. Παντελίδης. Αλλά τότε, τον 5ο αιώνα π.Χ., έρχονται η πολιτική και στρατιωτική ισχύς της αρχαίας Αθήνας να αλλάξουν τα δεδομένα.
Είμαστε μετά την περσική εισβολή, υπάρχει η Αθηναϊκή Συμμαχία και παρά την ήττα της στον Πελοποννησιακό πόλεμο, η Αθήνα παραμένει ισχυρό κράτος και σημαίνουσα ναυτική δύναμη. Κατά τον 5ο αι π.Χ. λοιπόν κατέστη το σημαντικότερο πολιτιστικό κέντρο του ελληνικού κόσμου, γεγονός το οποίο σχετίζεται οπωσδήποτε και με την κοινωνικοπολιτική της οργάνωση και την ισχύ της. Αυτό συνεχίστηκε και στον 4ο αι. π.Χ.
Και μετά, έρχονται οι Μακεδόνες, νέα ηγετική δύναμη στον ελληνικό κόσμο, ο Φίλιππος, που καθιερώνει την αττική διάλεκτο στη Μακεδονία, η εκστρατεία και οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου που διέδωσαν την ελληνική παιδεία στη Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο.
«Γεγονός παραμένει πάντως ότι η ελληνική γλώσσα με τη μορφή της αλεξανδρινής κοινής, η οποία είχε ως βάση την αττική διάλεκτο, κυριάρχησε στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου ως γλώσσα πολιτισμού, και προφορικής και γραπτής επικοινωνίας και συναλλαγών μεταξύ των πληθυσμών της περιοχής» γράφει ο κ. Παντελίδης. Φυσικά υπήρξε σημαντική συμβολή της ιωνικής στον ελλαδικό χώρο, αλλά, «κατά τόπους η προφορική αλεξανδρινή κοινή ενσωμάτωσε στοιχεία των παλαιότερων τοπικών ελληνικών διαλέκτων. Το γεγονός αυτό θα συνέβαλε στη διαμόρφωση τοπικών παραλλαγών της, όπως περίπου συμβαίνει και σήμερα με την εξάπλωση της κοινής νεοελληνικής.» Εννοείται πως δέχτηκε και την επίδραση της λατινικής.
Ο καθηγητής Ερατοσθένης Καψωμένος, αναφέρει σχετικά: «Η Ανατολή αποτέλεσε τρόπον τινά ένα χωνευτήρι, μέσα στο οποίο ζυμώθηκαν όλα τα πολιτιστικά αγαθά των επιμέρους ελληνικών φύλων και συγχωνεύτηκαν σε μια νέα κοινή πολιτιστική μορφή, σ’ αυτό που από την εποχή του Droysen και έπειτα ονομάζομε ελληνισμό· μια ανάμεικτη χωρίς άλλο, αρμολογημένη όμως σε ενιαίο σύνολο από την αττική παιδεία πολιτιστική μορφή, που ήταν στη διάθεση όλων των υπηκόων του κράτους και έγινε από αυτούς δεκτή στο μέτρο που ήταν δυνατό στον καθένα. Είναι αυτονόητο ότι μέσα στο ίδιο χωνευτήρι της Ανατολής ρίχτηκαν στην αρχή και οι διάλεκτοι που είχε φέρει μαζί του ο μεικτός πληθυσμός των αποίκων, καθεμιά με την ποικιλία της σε λέξεις, φθόγγους, τύπους και συντάξεις, και αναμείχτηκαν ζωηρά μεταξύ τους.
Παράλληλα η γραφόμενη αττική διάλεκτος, που ήταν η γλώσσα της παιδείας και της δημόσιας ζωής των μακεδονικών-ελληνιστικών κρατών, υψώθηκε σε κοινή γραπτή γλώσσα και έτσι έγινε, τουλάχιστον στους κύκλους των μορφωμένων και των υπαλλήλων, καθημερινή γλώσσα επικοινωνίας, στην οποία η ποικιλία της ομιλούμενης των κατώτερων στρωμάτων του πληθυσμού απηχούνταν ασφαλώς πολύ εντονότερα από ό,τι στην γραπτή γλώσσα, σε γενικές ωστόσο γραμμές διατηρούνταν και σ’ αυτήν καθαρά ο αττικός χαρακτήρας περισσότερο στην εξωτερική γραμματική δομή και λιγότερο στο λεξιλόγιο και την σύνταξη.»
Αυτά εν ολίγοις για την ελληνιστική κοινή, με τη μεγάλη ιστορία. Ας μη γίνει ελληνιστική λειψή ή ελληνιστική μηδενική με τα καμώματά μας.
Ας γκρινιάξουμε και σήμερα, όμως, είναι μια συνήθεια που δεν κόβεται. «Να σταματήσει την ήδη θεραπεία» άκουσα. Ηδη έπρεπε να του έχουν ψάλει πολλά, διότι η θεραπεία δεν μπορεί να είναι «ήδη». Μπορεί μόνο να έχει ήδη αρχίσει, ή ήδη τελειώσει.
Η πρόταση μομφής έδωσε πάρα πολλά ωραία λεκτικά σχήματα και στη Βουλή και στα κανάλια, αλλά δεν θα σταθούμε πολύ, γιατί θα μας πλακώσει μια εθνική κατάθλιψη. Ένα- δύο αστειότητες:
«Με τον πρωθυπουργό να αποσυνδέει την αύξηση των μισθών με τις εκλογές»… Σου το λέει και το ρήμα σου βρε παιδί μου. Από-συνδέω. Ξεσυνδέω κάτι από κάπου. Αρα, από τις εκλογές. Μπαααα
Δις το διέπραξε η νέα. Ένα λάθος έκφρασης: «Οι κάτοικοι της Συρίας λέγονται Συρικάνοι» μου μετέφερε η Ελεν ξεκαρδισμένη. Α, καλά. Να δείτε τι είπε η φίλη μου Σοφία για άλλη δήλωση της εν λόγω: «Η φτωχοποίηση των πολιτών δεν αντιμετωπίζεται με ανεπαρκή κουπόνια». Διότι, όπως σχολιάζει η Σοφία, ποιος δεν ξέρει ότι υπάρχουν και επαρκή κουπόνια;
Όχι, ποιος;
Άλλο τα τροπάρια κι άλλο η κάργια. Δεν γίνεται κύριε μουσικέ παραγωγέ μου να μας τα λέτε «τροπάργια». (Τροπάρια για φονιάδες δεν λέγεται το έργο του Θάνου Μ; ε, και οι φονιάδες της άρθρωσης, δεν συμπεριλαμβάνονται;)
«Γυναικεία σκουλαρίκια χωρίς νικέλιο, προστατεύουν το αυτί σας από αλλεργίες, απλά και συνάμα εύγλωττα σκουλαρίκια!» – Αμα έχεις πονοκέφαλο; Τους φωνάζεις να βγάλουν τον σκασμό!
«Η υγεία του υποχωρούσε ραγδαία». Όχι οι ραγδαίες βροχές θα μας σαρώσουν, θα μας πάρουν τα ποτάμια και οι θάλασσες με τόση υποχώρηση στο γλωσσικό.
«Δεν υπήρχε λόγος για κάποια σχέση». Θα μπορούσε να ήταν σωστό. Αλλά δεν εννοεί αυτό που καταλαβαίνουμε εκ πρώτης όψεως. Δεν είχε ακουστεί, ότι υπήρχε κάποια σχέση, δεν έγινε λόγος για κάποια σχέση μεταξύ τους εννοούσε η ρεπόρτερ.
«Περιορισμένος αριθμός σε προσφορά μέχρι εξαντλήσεως». Εχουν εξαντληθεί και η υπομονή μου και η καλή μου θέληση, τα πάντα όλα!
Δεν περιγράφω άλλο.
