Με αφορμή την ημέρα της μητέρας, που είναι αυτή την Κυριακή ένα μικρό λεξιλογικό αφιέρωμα στις απανταχού μητέρες, μανούλες ή μαμάδες.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα
Ἡ μήτηρ, τῆς μητρός ήταν ο αρχικός λεκτικός τύπος, αν και ο δωρικός ήταν μάτερ. Λέξη τόσο παλιά όσο και ο κόσμος που μας περιβάλλει, μια που χωρίς αυτήν δε θα υπήρχε ούτε κόσμος ούτε φως και ομορφιά. Την συναντάμε ήδη στα ομηρικά κείμενα, για να δηλώσει εκείνην που γεννά ανθρώπους, αλλά και όντα του ζωικού βασιλείου.
Η προσφώνηση ὦ μῆτερ αποτελούσε τρόπο με τον οποίο απευθύνονταν τα παιδιά στη μητέρα τους και σε κάθε ηλικιωμένη. Ανάλογα, φωνάζουμε μάνα ή μανίτσα τη δική μας ή μια πρεσβύτιδα κυρία, για να εκφράσουμε το σεβασμό μας.
Ο χαρακτηρισμός μήτηρ δινόταν και σε πόλεις. Άλλες πόλεις ήταν μητέρες ποιμνίων, άλλες μητέρες θηρῶν (=θηραμάτων), ενώ η γη καλούνταν πάντων μήτηρ.
Ἡ Μήτηρ ήταν η θεά Δημήτηρ, επειδή προστάτευε την καρποφορία που προερχόταν από τη μητέρα γη.
Μήτηρ και η πατρίδα και μητρόπολις, η μητέρα πόλη που έστελνε μια ομάδα ανθρώπων να αποικίσουν μια καινούργια περιοχή.
Μήτηρ ήταν η πηγή κάθε θετικού η αρνητικού πράγματος. Γι’ αυτό η Ολυμπία, μητέρα των αγώνων, ήταν μήτηρ ἀέθλων (= μητέρα των άθλων) και η Αφροδίτη μήτηρ ἐρώτων.
Η σημασία της μητέρας φαίνεται από το πλήθος των λέξεων που υπήρχαν στην αρχαιότητα και έχουν ως βάση τους την ινδοευρωπαϊκή ma-ter, που με τη σειρά της, προέρχεται μάλλον από ηχομιμητική ρίζα. Μα, μα, μα φώναζαν τα παιδιά τις μανούλες ανά τον κόσμο, γι’ αυτό προέκυψε η μήτηρ, η μάμμη, ακόμα και η μαμμή, που βοηθά τη γυναίκα να γίνει μητέρα. Η ινδοευρωπαϊκή ma-ter δημιούργησε τις μαμάδες και άλλων γλωσσών, την mother, mère, Μutter κ.λ.π. Όσο για παράγωγες και σύνθετες λέξεις, αυτές είναι τόσες πολλές, που θα αναφέρουμε μερικές μόνο που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και κάποιες χρησιμοποιούνται και στα νέα ελληνικά.
Μήτρα, η κοιλιά και αρχή κάθε πράγματος, μητράζω (μοιάζω στη μητέρα μου), μητροδίδακτος, μητροκτόνος, αλλά και Μητρῷον. Ειδικά το μητρῶον ήταν το ιερό της Δήμητρας. Στην Αττική, όμως, το Μητρῷον ήταν αφιερωμένο στην Κυβέλη, βρισκόταν δίπλα στο Βουλευτήριο και εκεί φυλάσσονταν τα έγγραφα της πόλης. Λειτουργούσε συνεπώς ως αρχείο. Γι’ αυτό κατέληξε η λέξη μητρώο να δηλώνει το αρχείο.
Ας έλθουμε στα δικά μας, για να πούμε ότι η μητέρα μας κυνηγά σε όλη μας τη ζωή με πολλές εκφράσεις. Αργία μήτηρ πάσης κακίας, όταν τεμπελιάζουμε και αποκτάμε κακές συνήθειες. Η μαμά, όμως, έχει το νου της να διαβάσουμε πολλές φορές το μάθημα, για να είμαστε καλοί μαθητές και μας λέει συχνά επανάληψις μήτηρ πάσης μαθήσεως. Επειδή εξάλλου είναι περίοδος εξετάσεων, θα διαβάσουμε στην Ιστορία μερικοί για μητέρες μαχών, καθοριστικές συγκρούσεις, δηλαδή, για την έκβαση των γεγονότων, όπως η μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) ή η μάχη στο Ματζικέρτ (1071). Έχουμε, επίσης, μητέρα γλώσσα, που για τη δική μας είναι η Ινδοευρωπαϊκή.
Η μητέρα μπορεί να είναι στοργική, τρυφερή, άγαμη, θετή, θηλάζουσα, κοινωνική, παρένθετη, πολύτεκνη, πνευματική μητέρα ή αλλιώς νονά. Τη μητέρα κάποτε την υποκαθιστά η μητριά. Γι’ αυτήν, κάποιες φορές, ακούγονται τα χειρότερα, με αποτέλεσμα να την ονομάζουμε κακιά μητριά.
Τα όσα μπορεί να γράψει κάποιος για τη μητρότητα και τη μητρική αγκαλιά είναι αμέτρητα, όπως δεν έχει μέτρο και η αγάπη της μανούλας.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
