Αν σε ιστορικά χρόνια ένας σεισμός και το τσουνάμι που προκαλεί μπορεί να καταστρέψει οικονομίες, φαντασθείτε πόση καταστροφή θα μπορούσε να προκληθεί από μια μεγάλη έκρηξη ηφαιστείου και ένα αντίστοιχο τσουνάμι στα προϊστορικά χρόνια. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, πάντως, δημιούργησε πολλά προβλήματα σε ολόκληρο το Αιγαίο, και το τσουνάμι που προκλήθηκε έβαλε σε πολλούς μπελάδες τους «θαλασσοκράτορες» της εποχής, τους Μινωίτες.
Οι αρχαιολόγοι δεν μπορούν να πουν ακόμη και σήμερα αν ο Σπυρίδων Μαρινάτος είχε δίκαιο όταν απέδιδε την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Υπάρχουν κάποιοι επιστήμονες που δέχονται τη θεωρία αυτή, ή, έστω ότι η τεράστια και σε απόλυτα και σε σχετικά μεγέθη καταστροφή, συνέτεινε στην εμφάνιση κάμψης στον μινωικό πολιτισμό.
Στο πλαίσιο κάποιου μινωικού σεμιναρίου, ο Γερμανός αρχαιολόγος Βολφ-Ντίτερ Νιμάγιερ είχε πει στην υπογράφουσα πως ο ίδιος θα συνηγορούσε υπέρ της εμφάνισης προβλημάτων σε όλες τις παραθαλάσσιες αποικίες των Μινωιτών, όπως και στις δικές τους πόλεις, στην Κρήτη, αλλά και στις πόλεις με τις οποίες οι Μινωίτες συναλλάσσονταν. Το τσουνάμι σάρωσε οικισμούς και λιμάνια σε έκταση τέτοια που, αν και δεν προκλήθηκαν προβλήματα στην ενδοχώρα, υπήρξε οικονομική κάμψη.
Για να καταλάβουμε τα μεγέθη, θα πρέπει να πούμε ότι από το τσουνάμι χτυπήθηκε ακόμα και το ισχυρό λιμάνι της Κνωσού, από όπου διεξαγόταν το εμπόριο. Όχι όμως και η ίδια η πόλη της Κνωσού, που δεν είναι παραθαλάσσια. Επίσης, οικισμοί όπως οι μινωικοί στις Γούβες της Κρήτης φέρουν αδιάψευστα σημάδια, καθώς μέσα στα κτήρια υπάρχουν αντικείμενα τα οποία μόνο ένα τεράστιο παλιρροϊκό κύμα θα μπορούσε να αποθέσει εκεί.
Όπως έχουν περιγράψει οι ειδικοί, το τσουνάμι της Σαντορίνης έφτασε στις ακτές της Κρήτης σύντομα και πολύ γρήγορα έφτασε και η ηφαιστειακή τέφρα. Τα κύματα είχαν ύψος από πέντε έως 21 μέτρα (όσο απομακρύνονταν από τη Θήρα τόσο το ύψος μεγάλωνε). Σε δυόμιση ώρες το παλιρροϊκό κύμα είχε σαρώσει τις ακτές της Μικράς Ασίας και λίγο μετά, η σποδός σκέπαζε όλη τη Μεσόγειο. Στάχτη εντοπίστηκε σε ανασκαφές στη Ρόδο, την Κω και σε άλλα νησιά. Βασικά, επηρεάστηκαν η αλιεία και το εμπόριο. Το παν για την ερμηνεία της καταστροφής του μινωικού πολιτισμού υπό αυτό το πρίσμα, είναι η τελική χρονολόγηση της έκρηξης. Αλλοι επιστήμονες συμπεραίνουν πως έγινε τον 17ο αιώνα και άλλοι τον 15ο ή και 14ο, οπότε και έχουμε την καταστροφή των μινωικών κέντρων.
Ο ανασκαφέας του Ακρωτηρίου Θήρας, διακεκριμένος αρχαιολόγος Χρίστος Ντούμας είχε αναφερθεί σε ομιλία του στην Αρχαιολογική Εταιρεία στις απόψεις Μαρινάτου και στα δικά του συμπεράσματα.«Οι πάντες γνωρίζουν ότι αυτό που οδήγησε τα βήματα του Μαρινάτου στο Ακρωτήρι ήταν η προσπάθειά του να επαληθεύσει τη θεωρία του» είχε πει. «Και ακόμη και σήμερα απασχολεί τους επιστήμονες η υπόθεση αυτή. Αν και η ισχύς της έκρηξης, σύμφωνα με τα νεότερα δεδομένα, όμως, ήταν πολλαπλάσια εκείνης που ο Μαρινάτος είχε εκτιμήσει, ακόμη δεν έχουν εντοπιστεί ενδείξεις που να καταδεικνύουν μεγάλες καταστροφές στην Κρήτη», εξηγεί ο κ. Ντούμας.
«Η εικόνα που έχουν μέχρι σήμερα σχηματίσει οι επιστήμονες είναι ότι οι τεράστιες ποσότητες τέφρας που εκτινάχτηκαν από το ηφαίστειο κινήθηκαν προς τα ανατολικά αφήνοντας την Κρήτη σχεδόν έξω από την ακτίνα διασποράς τους. Το ίδιο βεβαιώνουν και οι αρχαιολογικές μαρτυρίες από τη Ρόδο, την Κω και τη Μικρά Ασία. Επιπροσθέτως, οι καταστροφές που εντοπίζονται σε αρχαιολογικούς ορίζοντες της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Κρήτη, τοποθετούνται σε φάση πολύ μετά την ηφαιστειακή έκρηξη, γεγονός που επιβεβαιώνουν και οι χρονολογήσεις με ραδιενεργό άνθρακα».
Ηταν τα Κυκλαδίτικα νησιά μινωικές αποικίες και τελούσαν υπό την πολιτική ηγεμονία της Κρήτης; «Τα εντυπωσιακά ευρήματα ήδη των πρώτων χρόνων της ανασκαφής, είχαν αρχίσει να θέτουν υπό αμφισβήτηση την άποψη αυτή, που δεν ήταν εντελώς αυθαίρετη, αφού μεγάλοι ιστορικοί της αρχαιότητας, όπως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, είχαν αναφερθεί επ’ αυτού» είχε απαντήσει. «Εκείνο που κατά τη γνώμη μου είχε αγνοηθεί από τους νεότερους, είναι ότι και οι δύο ιστορικοί με σαφήνεια διακηρύσσουν ότι πρόκειται για θρύλο. Σήμερα όλοι συμφωνούν ότι όσο μεγάλη κι αν ήταν η εξάρτηση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη για την επιβίωση των κατοίκων τους, οι Κυκλάδες διατήρησαν την πολιτισμική αυτονομία τους, η οποία μάλλον εκτεινόταν και σε πολιτικό επίπεδο, διότι ο πλούτος, που η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει στο φως, ήταν προϊόν ναυτικών δραστηριοτήτων, τις οποίες ανάγκη είχαν ακόμη και οι πλούσιες μεγάλες στεριές.»
Με την άποψη του Χρίστου Ντούμα, έχει συμφωνήσει και ο ηφαιστειολόγος Γιώργος Βουγιουκαλάκης. Όπως είχε αναφέρει σε συνέντευξή του στην «Ελεύθερη Ερευνα» απαντώντας στο ερώτημα αν τα τσουνάμι της Θήρας κατέστρεψαν την μινωική Κρήτη.
«η Κρήτη, επηρεάζεται από τα συνεχόμενα τσουνάμι, αλλά έπληξαν μόνον τις παράκτιες περιοχές. ΄Εχουμε εντοπίσει μαζί με τους Αμερικανούς συναδέλφους μας τουλάχιστον τέσσερις θέσεις στην Κρήτη, που έχουν καταστραφεί από αυτά. Αλλά δεν ήταν αρκετά για να καταρρεύσει ξαφνικά ένας τεράστιος πολιτισμός, όπως ο Μινωϊκός. Αλλωστε η Κνωσσός ήταν μακρυά για να επηρεασθεί.
Ακόμη δεν ξέρουμε τα αίτια της καταστροφής του Μινωϊκού Πολιτισμού. Ίσως να ήταν κοινωνικά, μια φυσιολογική παρακμή ενός πολιτισμού, που εξάντλησε τα περιθώρια της εξέλιξής του και όταν μια κοινωνία οδεύει προς την κάθοδο, τότε οι φυσικές καταστροφές την επιταχύνουν. Χαρακτηριστικό είναι, ότι στην εποχή της παρακμής τους αρχίζουν να χτίζουν οχυρωματικά έργα, να οχυρώνουν τις πόλεις με τείχη κ.λπ. ενώ πιο πρίν δεν υπήρχαν. Σίγουρα η καταστροφή του κεντρικού Αιγαίου, που παρέσυρε και τα τριγύρω νησιά θα έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο στην ψυχολογία κατάπτωσης, αλλά και πάλι ήταν αδύνατον να οδηγήσει μια υγιή κοινωνία σε εξαφάνιση. Ακόμη είναι ένα αίνιγμα, ένα άλυτο μυστήριο.»
Επανερχόμαστε, λοιπόν, στο θεμελιώδες ερώτηση: Πότε, τελικά, έγινε η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας; Αν ήταν το 1635 ή το 1614 π.Χ. σύμφωνα με νεότερους υπολογισμούς των επιστημόνων, δεν επηρέασε τη μινωική Κρήτη, καθώς τα δικά της ανακτορικά κέντρα καταρρέουν 150 ή και 200 χρόνια αργότερα. Τα κεραμικά, όμως, από τα οποία έχουμε ασφαλείς χρονολογήσεις, και κάποια μικρά αλλά καθόλου ταπεινά ευρήματα από σφραγίδες χρυσών δαχτυλιδιών, μαρτυρούν ότι η έκρηξη μπορεί και να έγινε μέσα στον 15ο αι. π.Χ. Αρα, συνδέεται στενά με την κατάρρευση των βασιλείων του μινωικού πολιτισμού.
Τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνάς του επί του ζητήματος αυτού, έχει παρουσιάσει ο ανασκαφέας της Ζάκρου Λευτέρης. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο, η κεραμική που βρίσκουμε στα στρώματα της μεγάλης καταστροφής στο ανάκτορο της Ζάκρου (γύρω στο 1450 π.Χ.) και στο τελευταίο στρώμα στο Ακρωτήρι, ανήκουν στην ίδια περίοδο. Θεωρεί επομένως εξαιρετικά πιθανό να έγινε η καταστροφή κατά τα ίδια χρόνια, με μια ελάχιστη ίσως διαφορά, καθώς οι συνέπειες της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας μπορεί να επέφεραν την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού λίγο αργότερα. Είναι δε τόσο εκτεταμένη η παρουσία κεραμικών της ίδιας περιόδου και στις δύο περιοχές, ώστε να μη μπορούμε να μιλήσουμε για συμπτώσεις.
Η κεραμική της συγκεκριμένης περιόδου μπορεί να δώσει χρονολογήσεις με εύρος δέκα ετών, κάτι που οδηγεί τον κ. Πλάτωνα στο να μιλά με βεβαιότητα. Επίσης, αναφέρει ότι υπάρχουν σφραγίσματα που έγιναν από χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και στην Κρήτη και στο Ακρωτήρι. Δεν έχουν την παραμικρή διαφορά: φέρουν ίδια ακριβώς παράσταση ταυροκαθαψίων και δεν έχουν καμία φθορά, άρα ανήκουν στην ίδια περίοδο που είναι, και πάλι, η έκρηξη του ηφαιστείου και η καταστροφή των μινωικών κέντρων.
Ο κ. Πλάτων σημειώνει ότι ίσως οι απόλυτες χρονολογήσεις για την έκρηξη να είναι λανθασμένες, αλλά ότι η μελέτη πρέπει να συνεχιστεί διότι ακόμη υπάρχουν σκοτεινά σημεία.
Από ανάλογες ενδείξεις δεκαετίες πριν ο Νικόλαος Πλάτωνας, πατέρας του νυν ανασκαφέα της Ζάκρου, είχε πειστεί ότι η καταστροφή του παλατιού ήταν ταυτόχρονη και προφανώς προερχόταν από τα ίδια αίτια που προκάλεσαν την καταστροφή και των άλλων Μινωικών ανακτόρων. Την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας.
Πολλοί τοίχοι του ανακτόρου βρέθηκαν ξεριζωμένοι από τα θεμέλια τους σαν να είχαν δεχθεί μια τρομερή ώθηση από ανατολικά προς τα δυτικά. Επίσης πολλά πιθάρια συμπιέστηκαν και κόλλησαν στους δυτικούς τοίχους των αποθηκών.
Αν και οι ανασκαφές στη Θήρα από τον καθηγητή Σπύρο Μαρινάτο έφεραν στο φως προιστορικό οικισμό με στοιχεία πρωιμότερα εκείνων της Ζάκρου, ο Νικόλαος Πλάτων υποστήριζε πως υπήρξαν δύο εκρήξεις του ηφαιστείου. Η πρώτη γύρω στο 1500 πχ που κατέστρεψε τον αυτόχθονα πολιτισμό της Θήρας και η δεύτερη και ισχυρότερη 50 χρόνια αργότερα που κατέστρεψε τον Μινωικό πολιτισμό. Η δεύτερη έκρηξη και το τσουνάμι που ακολούθησε έπληξαν την Ζάκρο προκαλώντας την καταστροφή.
Ο Jan Driessen επικεφαλής του Βελγικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, που ερευνά την μινωική πόλη στο Σίσσυ της Κρήτης, και ο CF MacDonald σε πλειάδα μελετών τους έχουν συσχετίσει τον σεισμό και το τσουνάμι με τις καταστροφές στη μεγαλόνησο. Υποστηρίζουν πως η κατάσταση, που δεν ήταν καλή, επιδεινώθηκε σταδιακά.
«Το αποτέλεσμα αυτών των δύο φυσικών καταστροφών έδωσε στα τοπικά κέντρα μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τα παραδοσιακά Παλάτια» αναφέρουν. «Αυτός ο κατακερματισμός της μινωικής Κρήτης οδήγησε στο τέλος του πιο ανεπτυγμένου οικονομικού συστήματος στο Αιγαίο, αν και αναστήθηκε κάπως στην επόμενη «μυκηναϊκή» περίοδο. Τα φυσικά γεγονότα που αποδείχθηκαν οι καταλύτες για την αλλαγή, προήγγειλαν το τέλος των παραδοσιακών κυρίαρχων ελίτ που φαινόταν να έχουν χάσει την υποτιθέμενη θεϊκή τους υποστήριξη. Μάταια προσπάθησαν να διατηρήσουν το ειδικό καθεστώς τους, αλλά με μεγάλα προβλήματα στην παραγωγή και διανομή τροφίμων, το υπάρχον σύστημα διαλύθηκε με αποτέλεσμα μια διαδικασία αποκέντρωσης με αύξηση της περιφερειακής εκμετάλλευσης της γης κυρίως για τοπική κατανάλωση. Πολλές μικρότερες ελίτ μπορεί κάλλιστα να έχουν ευημερήσει σε αυτό το περιβάλλον. Ωστόσο, όπως και στην ελληνιστική περίοδο, ο κατακερματισμός της Κρήτης σε πολλά μικρά κέντρα μπορεί να οδήγησε σε εσωτερικές κρητικές συγκρούσεις και ένα τεράστιο κύμα καταστροφών από πυρκαγιές στην Υστερομινωική ΙΒ, (1480- 1425 π.Χ.) υποδηλώνοντας μια κατάσταση αναρχίας στο τέλος της περιόδου.»
Κατά την επόμενη «Μυκηναϊκή» περίοδο, οπότε και έχουν φτάσει οι Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα, μόνο το Ανάκτορο της Κνωσού φαίνεται να λειτουργούσε ως σημαντικό κέντρο. «Στην έκρηξη της Σαντορίνης δίνεται εδώ ο ρόλος ενός κατακρημνιστή ή καταλύτη, που ξεκίνησε μια ολόκληρη σειρά αλλαγών που τελικά οδήγησαν στην απορρόφηση της Μινωικής Κρήτης στον Μυκηναϊκό, και τελικά, στον ελληνικό κόσμο» λένε οι μελετητές.
Ο αείμνηστος σεισμολόγος Βασίλης Παπαζάχος τοποθετούσε την «τεραστίων διαστάσεων» έκρηξη στη Θήρα μετά το 1.500 π.Χ.
Η συνέχιση των ερευνών, ηφαιστειολογικών, σεισμολογικών και ανασκαφικών, ίσως ρίξει περισσότερο φως σε αυτό το ζήτημα.
Οι φωτογραφίες είναι του κορυφαίου φωτογράφου αρχαιοτήτων Σωκράτη Μαυρομμάτη.
Στο επόμενο: πώς ζούσαν οι αρχαίοι στο Ακρωτήρι μέχρι τον σεισμό;
