Στην αρχή έγινε ένας μεγάλος σεισμός, που τους τρόμαξε, αν και ήταν συνηθισμένοι να ζουν με τους σεισμούς. Μετέφεραν έξω από τα σπίτια τους, σε ανοιχτούς χώρους, είδη που θα τους βοηθούσαν να τραφούν και να αναπαυθούν. Από όσα σπίτια είχαν σωθεί, γιατί τα περισσότερα καταστράφηκαν. Οργάνωσαν τη ζωή τους στο ύπαιθρο, όπως όλα δείχνουν, περιμένοντας να καταλαγιάσει το φαινόμενο. Υστερα, θα έκαναν ό,τι και την προηγούμενη φορά. Θα περισυνέλλεγαν τα οικοδομικά υλικά που είχαν καταπέσει και την οικοσκευή που είχε καταστραφεί και θα έχτιζαν την πόλη τους από την αρχή. Το είχαν, άλλωστε, ξανακάνει.
Μόνο που δεν πρόλαβαν. Το ηφαίστειο έσκασε, και μέσα σε δύο μέρες το μισό νησί βυθίστηκε στη θάλασσα, ενώ εκατομμύρια τόνοι ηφαιστειακού υλικού διασκορπίστηκαν στην ατμόσφαιρα. Το τσουνάμι που ακολούθησε κατέστρεψε ό,τι τυχόν είχε διασωθεί. Η αρχαία Θήρα, που τότε την έλεγαν Καλλίστη, κατοικήθηκε ξανά ύστερα από αιώνες. Η έκρηξη κατά την Ύστερη Εποχής του Χαλκού ήταν μια από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές που παρατηρήθηκαν στην ανθρώπινη ιστορία.
Οι επιστήμονες πασχίζουν να χρονολογήσουν το καταστροφικό φαινόμενο, χωρίς τελικό αποτέλεσμα. Είχαν ξεκινήσει από το 1635 π.Χ. πέρασαν στο 1613, μετά στο 1560 και τώρα υποθέτουν ότι ίσως και να έγινε περί το 1500 π.Χ. Συμφωνούν πάντως όλοι ότι ήταν άνοιξη, με αρχές καλοκαιριού, λόγω των φυτικών καταλοίπων και ιδίως ενός κλαδικού ελιάς, τα οποία μελετήθηκαν.
Από την έκρηξη σηκώθηκαν παλιρροϊκά κύματα, τα οποία σάρωσαν τις ακτές των κοντινών νησιών και της βόρειας Κρήτης. Αυτά κατέστρεψαν μεν κάποιους παραθαλάσσιους οικισμούς, δεν μπορεί να προκάλεσαν όμως, την έναρξη της παρακμής του Μινωικού Πολιτισμού, σύμφωνα με τον ηφαιστειολόγο δρα Γιώργο Βουγιουκαλάκη, ερευνητή του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.) και αντιπρόεδρο της Εταιρείας Στήριξης Σπουδών Προϊστορικής Θήρας.
Ο κ. Βουγιουκαλάκης σε συνέντευξη, που είχε παραχωρήσει στην «Ελεύθερη Έρευνα» είχε επιμείνει πως η έκρηξη έγινε το 1613 π.Χ. (με απόκλιση λίγων ετών, κάτω των δέκα) και διήρκεσε μόλις 2-3 εικοσιτετράωρα. Ο μελετητής έδειχνε με υπερηφάνεια το εύρημά του πριν από χρόνια, κατά τα εγκαίνια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θήρας. Και είχε δίκιο, διότι πλέον διέθετε υλικό που μπορούσε να χρονολογηθεί με C 14.
Ο ηφαιστειολόγος, όπως και ο ανασκαφέας του Ακρωτηρίου, όπου άκμαζε η προϊστορική πόλη της οποίας το όνομα αγνοούμε, εφόσον δεν υπήρχε γραφή και δεν έμεινε στα κατοπινά αρχαία κείμενα, σημειώνουν πως μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστηκα, οι κάτοικοι μάλλον δεν μπόρεσαν να φύγουν. Ο αριθμός τους ήταν πολύ μεγάλος για τις δυνατότητες της εποχής. Δέκα χιλιάδες άνθρωποι, προφανώς δεν γινόταν να μετακινηθούν ακόμα και αν όλος ο κραταιός στόλος ήταν εκεί. Ισως και να μην ήταν, γιατί είχαν αρχίσει τα ταξίδια- οι κάτοικοι ζούσαν από αυτά. Αλλά και αν ήταν, πώς να φύγουν από το νησί τόσες χιλιάδες άτομα; Η τεράστια κλίμακας έκρηξη εξελίχθηκε τόσο πολύ γρήγορα, που ήταν αδύνατον να εγκαταλειφθεί το νησί.
Εφυγαν, έχοντας πάρει μαζί τους τα πολύτιμα αντικείμενά τους- μέχρι τώρα, στις ανασκαφές βρέθηκε μόνο ένας μικρός χρυσός αίγαγρος. Πού πήγαν δεν θα μάθουμε ποτέ. Ισως, αν κάποτε αναλυθεί ο πυθμένας των αρχαίων λιμένων, να βρούμε βυθισμένα κάποια πλοία με ανθρώπους που προσπαθούσαν να διαφύγουν, όπως έχει πει ο κ. Ντούμας. Ισως όχι. Πιθανόν να τους έχει θάψει η λάβα σε άλλα σημεία.
Και πώς ξέρουν αυτό οι αρχαιολόγοι; Διότι, όπως οι ίδιοι έχουν αναφέρει, ο πολιτισμός του νησιού εκείνης της εποχής δεν εμφανίστηκε πουθενά αλλού. Αν είχαν σωθεί, θα μετέφεραν και τα στοιχεία του, ακόμα και σε περίπτωση που θα είχαν ενσωματωθεί με τους ντόπιους. Ενας τόσο προηγμένος πολιτισμός, σίγουρα θα επηρέαζε τις κοινωνίες στις οποίες θα είχαν πάει.
Σύμφωνα με τον κ. Βουγιουκαλάκη, κατά την πρώτη φάση, δημιουργείται μια μεγάλη εκρηκτική στήλη από τέφρα ύψους 35-36 χλμ. Διαρκεί περίπου 4-6 ώρες και τινάζει στον αέρα περίπου 2 κυβ. χλμ. (4,6 δισεκατομμύρια τόνους) μάγματος. Η τεράστια ενέργεια, που ελευθερώνεται από την εξάτμιση του νερού κονιορτοποιεί μεγάλες ποσότητες μάγματος και τις εκτινάσσει με μεγάλες ταχύτητες (80-150 μέτρα ανά δευτερόλεπτο) και θερμοκρασίες (150-200ο C) καλύπτοντας όλη τη Σαντορίνη με λευκή τέφρα. Οι αλλεπάλληλες αυτές εκρήξεις δημιουργούν συχνά έντονα ωστικά κύματα, τα καταστροφικά αποτελέσματα των οποίων έχουν καταγραφεί σε τμήματα οικιών του προϊστορικού οικισμού.
Στη δεύτερη εκρηκτική φάση νέφος ατμών και τέφρας κινούνται με υψηλές ταχύτητες ακτινοειδώς γύρω από την περιοχή της έκρηξης.
Κατά την τρίτη φάση η περιοχή καλύπτεται με τεράστια ποσά ηφαιστειακής τέφρας.
Κατά την τελευταία φάση εκτοξεύονται παχιά σύννεφα ζεστής κόκκινης τέφρας, η οποία τελικά εναποτίθεται στη γη, ή βυθίζεται στη θάλασσα.
Το όλο συμβάν, από τις πρώτες εκρήξεις μέχρι και τη δημιουργία της καλδέρας, δεν πρέπει να είχε διάρκεια μεγαλύτερη από λίγα (2-3) εικοσιτετράωρα. Ο όγκος του υλικού, που εκτινάχτηκε υπολογίστηκε σε τουλάχιστον 60 km3 μάγματος ή περίπου 150 δισεκατομμύρια τόνων πετρώματος!
Γι’ αυτό και ο ηφαιστειολόγος τονίζει για την έκρηξη: «Ήταν τεράστια. Ήταν η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη, που γνώρισε ποτέ η Ανθρωπότητα. Σαν να ήταν πολλές βόμβες Χιροσίμα μαζί. Τα πρώτα εικοσιτετράωρα, της έκρηξης σταμάτησε κάθε είδος ζωής σε ακτίνα 100 χιλιομέτρων! Στην συνέχεια, αρχίζουν τα τσουνάμι».
Η πρώτη έρευνα που έγινε, για να εντοπισθεί η ισχύς της έκρηξης ήταν, όπως πάντα, στην ξηρά. Αλλά τα στοιχεία για το μέγεθός της, προέρχονται κυρίως από τον υποθαλάσσιο χώρο γύρω από την Σαντορίνη. Τα στοιχεία της ξηράς είναι ο όγκος του μάγματος, που παρήγαγε και ενώ το 2005 εκτιμούσαμε, ότι ο όγκος αυτός ήταν 30 κυβικά χιλιόμετρα, τα έτη 2006 και 2007 μια νέα καλή έρευνα μας έδειξε 60 κυβικά χιλιόμετα πράγμα που αλλάζει πολλά πράγματα, όπως τα « τσουνάμι», στα οποία είχαν αναφερθεί τόσο ο κ. Μαρινάτος, όσο και ο κ. Γαλανόπουλος, αλλά δεν μπορούσαμε να τα τεκμηριώσουμε επακριβώς. Σήμερα όμως, είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε, ότι υπήρξαν «τσουνάμι», τα οποία όμως, δεν ξεπερνούσαν τα 10 μέτρα ήταν δηλαδή μεσαίου μεγέθους. Η έρευνα υπαίθρου, που έγινε στην Κρήτη, έδειξε, ότι τα κύματα είχαν ύψος γύρω στα 8 μέτρα. Το Αιγαίο, μπορεί να είναι Αρχιπέλαγος, αλλά είναι κλειστή θάλασσα και δεν ευνοούνται τα μεγάλα κύματα. Η μοντέρνα κοινωνία, έζησε την έκρηξη του Πιρατούντο, που είναι 20 φορές μικρότερη της Σαντορίνης, όπως και εκείνη του Ταμπόρα, που έχει καταγραφεί στους ιστορικούς χρόνους και είναι ακόμη μικρότερη.
Οι σεισμοί και οι εκρήξεις του ηφαιστείου της Θήρας ποτέ δεν έπαψαν να δίνουν τροφή σε δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Συνήθως έφταιγε η οργή του… Θεού. Τόσο για τις δονήσεις όσο και για τις καταστροφές. Εχει ενδιαφέρον, ωστόσο, ότι το ηφαίστειο της Θήρας εκτός από τα παραμύθια πρόσφερε πολλά και σε άλλους τομείς. Πάνω απ’ όλα όμως στον πολιτισμό. «Το ηφαίστειο της Θήρας ανέκαθεν αποτελούσε μόνιμη πρόκληση στους ανθρώπους που το κατοίκησαν. Στην πρόκληση αυτή οι άνθρωποι έδωσαν διάφορες αποκρίσεις». Αυτές ανέπτυξε και ερμήνευσε σε παλαιότερη ομιλία του ο καθηγητής Χρίστος Ντούμας, διευθυντής των ανασκαφών του Ακρωτηρίου.
Ο προϊστορικός οικισμός του Ακρωτηρίου δοκιμάστηκε πολλές φορές από τις σεισμικές δονήσεις στη διάρκεια της ζωής του. Τρεις χιλιάδες χρόνια δεν είναι λίγα. «Πολλές από τις δονήσεις αυτές θα ήσαν μετρίας εντάσεως, απλά ταρακουνήματα, και δεν άφησαν απτές μαρτυρίες. Αλλες πιο ισχυρές προκάλεσαν καταστροφές, τις οποίες ανιχνεύουμε σήμερα μέσα στα αλλεπάλληλα στρώματα ερειπίων». Πεσμένοι τοίχοι, σκάλες, πατώματα ορόφων που δεν πρόλαβαν να επισκευαστούν, είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες ενός πλούσιου πολιτισμού. Αλλά και συνηθειών και συμπεριφοράς που μας ξαφνιάζουν ακόμη και σήμερα.
Ολα δείχνουν πως οι κάτοικοι γνώριζαν τι έπρεπε να κάνουν. Συνήθως μετά τους σεισμούς ακολουθούσαν εργασίες απελευθέρωσης των δρόμων από τα μπάζα αλλά και εκστρατεία διάσωσης αγαθών μέσα από τα ερείπια. Εκεί αποδίδει ο ανασκαφέας, ότι συχνά τέτοια αγαθά, όπως έπιπλα, καθημερινά σκεύη, ακόμη και τρόφιμα, βρίσκονται τοποθετημένα έξω από την ερειπωμένη πόλη σε προσωρινό καταυλισμό. «Φαίνεται όμως ότι τους πρόλαβε η έκρηξη και αυτά σήμερα τα βρίσκουμε θαμμένα κάτω από την ελαφρόπετρα». Οι μάρτυρες είναι αρκετοί: κρεβάτια, ένας σάκος με κριθάρι, ένα δίχτυ, ακόμη και πιθάρι με ψάρια.
Η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνει τώρα και τις μετασεισμικές συμπεριφορές των κατοίκων, που επιβεβαιώνουν ότι στο Aκρωτήρι υπήρχε μια πολύ καλά δομημένη κοινωνία με αυστηρή πειθαρχία και ηθικές αξίες. Οι Θηραίοι ανέσυραν τους νεκρούς των σεισμών από τα ερείπια και τους προσέφεραν αξιοπρεπή ταφή, όπως γίνεται και σήμερα. Eπίσης, με μεγάλη πειθαρχία καθάριζαν τα ερείπια αυτά και ανοικοδομούσαν τα σπίτια τους. Η συγκέντρωση οικοδομικών υλικών από τις κατεστραμμένες οικίες «εφαρμοζόταν από πολύ παλιά και είχε γίνει θεσμός».
«Αν και δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπήρχε και εφαρμοζόταν κάποιος αντισεισμικός κανονισμός, εκείνο που είναι μάλλον βέβαιο, είναι ότι κάθε καταστρεπτικός σεισμός γινόταν κίνητρο μελέτης των ευπαθών μερών στις οικοδομές και στη λήψη πρακτικών μέτρων για την ενίσχυσή τους».
Επίσης, ένα άλλο ηφαιστειακό υλικό του νησιού, γνωστό από θραύσματα που ονομάζονται «αδράλια», χρησιμοποιήθηκε στις θεμελιώσεις για την απορρόφηση των κραδασμών.
Οσο για τις δεισιδαιμονίες; Ο κ. Ντούμας είχε εξηγήσει ποια πραγματική βάση μπορεί να είχε η Xίμαιρα, το θαλάσσιο τέρας με το κατσικίσιο σώμα και τα τρία κεφάλια; Το ένα κεφάλι, το λιονταρίσιο, το είχε μπροστά, το δεύτερο το κατσικίσιο στη ράχη και ξεφυσούσε φλόγες και το τρίτο, το φιδίσιο, στην ουρά. Κατά τον αείμνηστο Xρήστο Tσούντα, ήταν η προσωποποίηση του ηφαιστείου της Θήρας.
Ο Tσούντας, από τους θεμελιωτές της αρχαιολογίας στην Ελλάδα, υποστήριζε πως κατά τη διάρκεια των εκρήξεων, οι άνθρωποι, που ήταν συνηθισμένοι «να βλέπουν παντού την ενέργειαν εμψύχων όντων» έπλασαν με τη φαντασία τους το περίφημο αυτό θηρίο που φώλιαζε στη θάλασσα της καλντέρας. Στα τρία κεφάλια του μυθικού τέρατος έβλεπε τα τρία ανοίγματα της καλντέρας, από τα οποία το μεσαίο έβλεπε στον κεντρικό πυρήνα του ηφαιστείου από όπου έβγαιναν πύρινες φλόγες. Στον δε φόνο της, ο κορυφαίος αρχαιολόγος έβλεπε την κατάπαυση των ηφαιστειακών εκρήξεων.
Ωστόσο υπήρξα και άλλα γεγονότα, που δείχνουν ότι οι σεισμοί και οι εκρήξεις του θηραϊκού ηφαιστείου ποτέ δεν έπαψαν να δίνουν τροφή. Aνάμεσά τους και η διαμάχη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Λέοντος Γ με τους εικονολάτρες, που το έτος 726 ερμηνεύθηκε ως σημάδι θεϊκής οργής.
Εκτός από τη μυθολογία όμως, το ηφαίστειο προσέφερε και στην τέχνη: ο κ. Nτούμας στάθηκε κατεργασία του μαρμάρου των κυκλαδικών ειδωλίων με ελαφρόπετρα, που υπήρχε άφθονη στην περιοχή και τους έδινε «λείες και απαλές απολήξεις».
Επίσης οι μνημειώδεις τοιχογραφίες του νησιού με κατά κανόνα γεώδους προέλευσης χρώματα, έγιναν από κοιτάσματα κόκκινων, πράσινων και κυανών ορυκτών.
*Οι φωτογραφίες είναι του κορυφαίου αρχαιολογικού φωτογράφου Σωκράτη Μαυρομμάτη
Στο επόμενο: Η έκρηξη στη Θήρα και το τσουνάμι, συνέτεινε στην κατάρρευση της μινωϊκής Κρήτης;
