Περισσότερο από κάθε άλλο ιερό πρόσωπο ο λαός τιμά και σέβεται την Παναγία, την οποία και επικαλείται σε κάθε δύσκολη στιγμή της ζωής. Σήμερα υμνούμε την Κοίμησή Της και σε πολλές εκκλησίες σε όλη την Ελλάδα, μεγάλες, μικρότερες, ακόμα και σε εξωκλήσια, γίνονται λειτουργίες. Θα περιηγηθούμε τα νησιά του Αιγαίου, όπου συναντάμε μοναδικές εκκλησίες αφιερωμένη στην Θεοτόκο.
Όπως έγραφε ο μέγας Νίκολαος Πολίτης «σύμφωνα με τις δημώδεις δοξασίες αλλά και την εκκλησιαστική υμνογραφία, η Παναγία συνεχώς παρακαλεί τον Χριστό για το καλό των ανθρώπων. Γι’ αυτό οι θεομητορικές εορτές έχουν ξεχωριστή θέση στο λαϊκό καλαντάρι, ιδιαίτερα της Κοιμήσεως της Παναγίας, στις 15 Αυγούστου, με τη νηστεία και τις παρακλήσεις που προηγούνται όλο το Δεκαπενταύγουστο.
Εκτός από τις πολλές παραδόσεις για θαύματα της Παναγίας και τα σχετικά θρησκευτικά τραγούδια, υπάρχει κατά τόπους ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός από προσωνυμίες που συνοδεύουν το όνομα της Παναγίας και είναι χαρακτηριστικές της λαϊκής δοξασιολογίας γύρω από το πρόσωπό της.»
Οι προσωνυμίες αυτές, που έχουν μεγάλη σπουδαιότητα για τη γνώση της θρησκευτικής ζωής, της ιστορίας, της τοπογραφίας και της λαογραφίας ενός τόπου, προέρχονται συνήθως από ιδιότητες της Παναγίας, τον επιγραφικό της κύκλο, το χρόνο που γιορτάζει, τη θέση που βρίσκεται η εκκλησία ή η εικόνα της.
Ετσι, σημειώνει ο Ν. Πολίτης, «σε αρκετά μέρη η Παναγία αποκαλείται Ελεούσα και είναι εν προκειμένω ενδιαφέρον ότι με παρερμηνεία της προσωνυμίας αυτής δημιουργείται η αγία Ελεούσα, από την οποία πάλι, εξελικτικά με παρετυμολογία, σχηματίστηκε η αγία Λεχούσα (Σέρρες), προστάτρια των λεχώνων.
Σχετικά με την Ελεούσα επίθετα είναι και τα: Ελεημονήτρια (Χίος), Λεμονήτρα (Μύκονος, Τήνος), Λεμονήτισσα (Σύμη), Ακοή-Επήκοος (Άνδρος).
Η Παναγία λέγεται και Παρηγορήτισσα (γνωστός ναός στην Άρτα) και Περγιορίτσα. Επίσης Παραμυθία (Πόντος), Βλεπούσα, Ανοιχτοπορτούσα (Κωνσταντινούπολη), Καλότυχη (Ήπειρος).
Σχετικά με την προστασία που παρέχει η Παναγία στους ανθρώπους είναι και τα επίθετα Αματιστή (Κύπρος), Γιάτρισσα (Μάνη), Γαιματούσα (Κύπρος), Κουφή (Σαμοθράκη), Αρμενοκρατούσα (Σέρρες).
Από τον τόπο ή τρόπο που βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας ή βρίσκεται ο ναός της, προέρχονται τα περισσότερα επίθετα, όπως: Παναγιά η Μελικαρού (Σκύρος), Καλαμού (Ξάνθη), Αμπελιώτισσα (Κρήτη), Καθαριώτισσα (Ιθάκη), Μυρτιδιώτισσα (Κύθηρα), Θαλασσινή (Άνδρος), Θεοσκέπαστη, Κρημνιώτισσα (Σαμοθράκη), Πλατανιώτισσα (Καλάβρυτα), Λιθινιώτισσα (Σητεία), Φοδελιώτισσα (Ηράκλειο), Μυριοκεφαλίτισσα (Ρέθυμνο), Περδικολόγισσα (Κρήτη). Στη Σαμοθράκη υπάρχει η Παναγία η Ανέμη, ξωκλήσι σε μέρος όπου φυσά δυνατός άνεμος.»
Ιδιαίτερα γνωστό είναι το επίθετο μεγαλόχαρη (Τήνος) και συνηθέστερη η προσωνυμία Φανερωμένη, που αποδίδεται σε εικόνες οι οποίες φανέρωσαν με θαύμα την ύπαρξή τους, σε κάποιον τόπο όπου στη συνέχεια χτίστηκε ναός. Η φανέρωση μιας εικόνας γίνεται με διάφορους τρόπους: επιπλέει στη θάλασσα με αναμμένα πάνω της κεριά, ανάβει κάθε βράδυ ένα λαμπρό φως στο ίδιο πάντοτε σημείο, βγαίνει ευωδία από κάποιο μέρος κ.λ.π. Πολλές φορές η εύρεση της εικόνας πραγματοποιείται ύστερα από όραμα ευσεβούς ατόμου, όπως έγινε με την εικόνα της Ευαγγελίστριας στην Τήνο, το 1823.
Από τον εικονογραφικό τύπο προέρχονται τα επίθετα Δεομένη, Γλυκοφιλούσα, Βρεφοκρατούσα, Γαλακτοτραφούσα, Αψηλοχερούσα, Μαντηλούσα, Δεξιοχερούσα, Μεγαλομάτα και διάφορα άλλα κατά τόπους. Όλως ιδιότυπη είναι η προσωνυμία “Παναγία του Χάρου”, εξωμονάστηρο στους Παξούς, επειδή η Παναγία ιστορείται να κρατά τον Χριστό όχι ως βρέφος, αλλά εσταυρωμένο.
«Η Παναγία θεωρείται ότι έχει εξαιρετικό κάλλος και λάμπει ως ήλιος, γι’ αυτό και λέγεται Ηλιόκαλλη,» λέει ο Πολίτης. «Άλλα πάλι επίθετά της έχουν ως προθετικό τη λέξη χρυσός: Χρυσοσπηλαιώτισσα, Χρυσοδαφνιώτισσα, Χρυσοκαμαριώτισσα, Χρυσογαλούσα, Χρυσομαλλούσα, Χρυσολεούσα, Χρυσοπαντάνασσα, Χρυσοσκαλίτισσα. Πολλά είναι και τα επίθετα από το χρόνο που γιορτάζει η εκκλησία, όπως Παναγιά η Δεκαπεντούσα (Σίφνος), Τριτιανή (Θήρα), Βροντού (Σαλαμίνα), Σοτομπριανή (Πάρος), Βρεχούσα (Ζάκυνθος), Πολυσπορίτισσα, Εικοσπενταρούσσα (Σαμοθράκη), Ακαθή (Κρήτη, Σχοινούσσα).
Τα παραπάνω επίθετα της Θεοτόκου είναι βέβαια απλώς και μόνο ενδεικτικά του πλούτου των προσωνυμιών της, αφού δεν υπάρχει χώρος στα νησιά, στα βουνά και τους κάμπους, χωρίς μια δικιά του Παναγιά, με ξεχωριστό όνομα καθεμιά, παρά τη χριστιανική ενιαία λατρεία της.»
Οι προσωνυμίες για τη Θεοτόκο είναι πάνω από 500
Το όνομα της Παρθένου Μαρίας είναι γνωστό και με τα επίθετα Μεγαλόχαρη και Φανερωμένη εξαιτίας των εικόνων της που φανέρωσαν την ύπαρξή τους με κάποιο θαύμα ή όραμα σαν αυτό που εμφανίστηκε στη μοναχή Πελαγία το 1823 στην Τήνο και που κατά την παράδοση οδήγησε στην εύρεση της εικόνας του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Η παράδοση θέλει επίσης ως κτήτορες τους ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής ή Καταπολιανής στην Πάρο τον Άγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη.
Η Παναγιά η Θαλασσινή στην Άνδρο είναι κτισμένη σε ένα βράχο μέσα στη θάλασσα. Θεοτόκισσα ονομάζεται στην Τήλο, Πρωτόθρονη, Χρυσοπολίτισσα και Δροσιανή στη Νάξο, Βλεφαριώτισσα στην Αστυπάλαια, Γκρεμνιώτισσα στην Ίο, του Κήπου στη Μήλο, της Άμμου στη Σίφνο, Χρυσοπολίτισσα στη Νάξο, Καβουριανή ή Καβουράδαινα και Κυρά στη Λέρο, Κυρά-Ψηλή στην Κάλυμνο.
Παναγία η Πελαγιανή, Θαλασσομαχούσα, Συντριανή στην Κέα, Σκοπιανή στη Σέριφο, Κουμάνα και Διασώζουσα στην Πάτμο, Παντάνασσα στους Αρκιούς.
Λουβιαρίτισσα επειδή στα κελιά της έμεναν οι Λουβιάρηδες, οι λεπροί στη Ρόδο, Γαλατούσα γιατί βοηθά τις λεχώνες με πρόβλημα στο θηλασμό, αλλά και Τσαμπίκα, Κρεμαστή και Καλόπετρα στη Ρόδο. Παναγία των Μαγαζιών στη Σύρο, από τους μαγαζάτορες που έκαναν επίκληση στη βοήθειά της, Κανάλα στην Κύθνο γιατί στην τοποθεσία Κανάλι βρέθηκε η εικόνα της.
Η Παναγία η Χοζοβιώτισσα ή Κυνηγημένη είναι η ονομασία του μοναστηριού στην Αμοργό και πανηγυρίζει στις 21 Νοεμβρίου.
Επίθετα δίδονται και λόγω της ημερομηνίας εορτής της Παναγίας: στη Σαντορίνη η Τριτιανή εορτάζει την τρίτη ημέρα του Πάσχα ενώ στη Σίφνο η Παναγία η Δεκαπεντούσα τον Δεκαπενταύγουστο, που είναι σε όλες τις περιπτώσεις και το αποκορύφωμα των λατρευτικών εκδηλώσεων. Στο “Πάσχα του Καλοκαιριού”, η κατάνυξη συναντά την κοινωνικότητα των πανηγυρικών συναθροίσεων, όπως για παράδειγμα, στην Πέρα Παναγιά της Κάσου όπου το πανηγύρι ζωντανεύει με τους ήχους της παραδοσιακής λύρας και του λαούτου στα βήματα της σούστας και του ζερβρού. Σε κάποια μέρη μάλιστα ακόμη και σήμερα “το πανηγύρι κρατά δυο ημέρες” με την θαυματουργή εικόνα να περιφέρεται από σπίτι σε σπίτι για να ευλογήσει τα μέλη κάθε οικογένειας χαρίζοντάς τους υγεία και ευημερία για όλη τη χρονιά.
Οι Παναγιές του Αιγαίου άλλες μεγαλοπρεπείς και άλλες ταπεινές και ήσυχες είναι χτισμένες μέσα σε βράχους, σε σπήλαια, σε δύσβατα υψώματα.
Στους τοίχους τους πολύτιμοι θησαυροί και στις εικόνες τους οι ελπίδες χιλιάδων πιστών. Κι όλες έχουν ένα θαύμα να σου αφηγηθούν.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Ερμούπολη της Σύρου. Εκεί, φυλάσσεται και μπορείτε να την προσκυνήσετε, η εικόνα της Κοίμησης που έχει φιλοτεχνηθεί από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, τον Ελ Γκρέκο, στα πρώτα χρόνια του, πριν ο μεγάλος ζωγράφος φύγει από την Ελλάδα. Κανείς δεν είχε παρατηρήσει την υπογραφή του, μέχρι τη δεκαετία του ’80 οπότε το πρόσεξε ο αρχαιολόγος που είχε αναλάβει τη συντήρηση της εικόνας. Ετσι, πλουτίσαμε με ένα έργο που παρουσιάζει το εικαστικό του σύμπαν μέχρι εκείνος να πάει στην Ιταλία και μετά στην Ισπανία.
