Με την τελετή έναρξης των 33ων Ολυμπιακών Αγώνων στο Παρίσι έγινε το αυτονόητο. Δέχθηκε σφοδρή κριτική για πολλά πράγματα, αλλά υπήρξαν και αρκετά υπερασπιστικά δημοσιεύματα για τις επιλογές των δημιουργών της παράστασης. Με ένα τόσο πολυσύνθετο, πολύωρο, πολυπρόσωπο, πολυπράγμον και πολυσήμαντο εγχείρημα μια τέτοια αντιμετώπιση είναι απολύτως αναμενόμενη.
Του Σωτήρη Παπαδέα*
Το σκετς με το δείπνο των drag queens δικαίως κατέκτησε τη πρώτη θέση από όλα τα σημεία της τελετής, τα οποία δημιούργησαν αντιδράσεις. Κατά τους συντελεστές της παράστασης απεικονίστηκε με κάπως γροτέσκο τρόπο το «Συμποσίο των Θεών» του Jan Hermansz van Bijlert. Κατ’ άλλους ήταν ο «Μυστικός Δείπνος» του Leonardo da Vinci, γεγονός που κατά τους ιδίους συνιστά ανίερη διακωμώδηση του ιερού γεγονότος.
Ο περίφημος πίνακας του Λεονάρντο ντα Βίντσι Μυστικός Δείπνος
Πριν περάσω στο κύριο μέρος του σημειώματος αυτού, θα ξεκαθαρίσω μερικά θεωρητικά θέματα.
α) Στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο οι πράξεις, σκέψεις, αντιδράσεις, ενέργειες κ.λπ. κ.λπ. κ.λπ. των ανθρώπων κινούνται σε τρία επίπεδα: το ηθικό (πρέπει / δεν πρέπει), το συναισθηματικό (αρέσει / δεν αρέσει) και το πραγματικό (είναι / δεν είναι, γίνεται / δεν γίνεται). Σ’ αυτό το σημείωμα θα κινηθώ κυρίως στο τελευταίο επίπεδο, το πραγματικό.
β) Στους κώδικες επικοινωνίας (φωνούμενη γλώσσα, όλες οι τέχνες, μαθηματικά, σήματα κυκλοφορίας κ.λπ.) υφίσταται μια σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου.
Στα μαθηματικά η σχέση αυτή είναι μονοσήμαντη. Το σύμβολο «+» για όλους τους μαθηματικούς του κόσμου σημαίνει «προσθέτω». Στη φωνούμενη γλώσσα η σχέση αυτή είναι ολίγον τι πολυσήμαντη. Για παράδειγμα το σημαίνον «δέντρο» αλλιώς προσλαμβάνεται ως σημαινόμενο από ένα γηγενή κάτοικο των δασών της Σουηδίας, και αλλιώς από ένα γηγενή κάτοικο της Σαχάρας!
Αν αναρωτηθείτε πώς επέρχεται η συνεννόηση, την απάντηση την έχει δώσει πρώτος ο Αριστοτέλης. Σχηματίζοντας τις έννοιες στο μυαλό μας αφαιρούμε τα δευτερεύοντα στοιχεία (τα συμβεβηκότα) και κρατάμε τον «πυρήνα» της ουσίας κάθε έννοιας (τα ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ). Αυτά είναι λίγο ή πολύ κοινά σε όλους τους ανθρώπους και έτσι συνεννοούνται.
Στην τέχνη οι σχέσεις σημαινόντων και σημαινομένων είναι σφόδρα πολυσήμαντη. Το έργο τέχνης άπαξ και διατεθεί στο φιλοθεάμον κοινό είναι πλέον «αδέσποτο»! Ως κοινωνικό στοιχείο δεν ανήκει πλέον στον καλλιτέχνη και ο καθείς και η καθεμία έχει το «δικαίωμα» να το προσλαμβάνει κατά το δοκούν (να μην πω και κατά το συμφέρον). Πέραν των πραγματικών προθέσεων του δημιουργού το κοινό δίνει τις δικές του ερμηνείες και αναγνωρίζει τα δικά του σημαινόμενα πίσω από τα σημαίνοντα του δημιουργού!
Συνεπώς δικαίως από την πλευρά τους σκανδαλίστηκαν όσοι είδαν πίσω από την παράσταση το πασίγνωστο έργο του διάσημου Ιταλού δημιουργού και όχι ένα άγνωστο έργο κάποιου άσημου Ολλανδού ζωγράφου.
Κατά τη γνώμη μου ο Thomas Jolly σκέφτηκε υστερόβουλα.
Γνωρίζοντας πολύ καλά όχι απλά την ύπαρξη, αλλά την τεράστια αναγνωρισιμότητα του «Μυστικού Δείπνου», εκμεταλλεύτηκε την «σκηνογραφική» ομοιότητα των δύο πινάκων για να μπορεί να ισχυριστεί εκ των υστέρων αυτό που ισχυρίζεται!
— Εγώ τον πίνακα του Ολλανδού είχα ως πρότυπο. Μα δεν καταλάβατε ότι με τον Διόνυσο σε πρώτο πλάνο το «Συμπόσιο των Θεών» εννοούσα; Αν εσείς σκεφτήκατε τον πίνακα του da Vinci, πρόβλημά σας!
— Μα, κ. Jolly, είναι 100% βέβαιο ότι όλων ο νους θα πήγαινε στον πασίγνωστο «Μυστικό Δείπνο» και φυσικά όχι στον παντελώς άγνωστο «Το συμπόσιο των Θεών»!
Οι δύο πίνακες έχουν αρκετά εικονιστικά και «σκηνογραφικά» χαρακτηριστικά, ώστε αναπόφευκτα παραπέμπει ο ένας στον άλλο. Αν ο κ. Jolly ήθελε κάποια αναφορά στο δωδεκάθεο, είχε πλήθος άλλων ευκαιριών.
Παρεμπιπτόντως να σημειώσουμε ότι και ο Ολλανδός καλλιτέχνης έχει επηρεαστεί στον συγκεκριμένο πίνακα (1635–1640) τουλάχιστον στυλιστικά (δεν τολμώ να πω και συμβολιστικά) από τον «Μυστικό Δείπνο» (1494-1498) του μεγάλου Ιταλού μαέστρου.
Σίγουρα και από άλλους πίνακες παρόμοιας θεματογραφίας.
«Σκηνογραφικές» ομοιότητες:
α) Μακρόστενο τραπέζι με τους συνδαιτημόνες ανφάς ή προφίλ.
β) Χριστός / Απόλλων και απόστολος / κάποιος θεός που τού λέει κάτι.
γ) Όλο δεξιά το γκρουπ των αποστόλων / το γκρουπ των θεών.
δ) Το φωτοστέφανο.
Τέλος πάντων. Ακόμα κι αν αποδεχθώ ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε βιβλικά γεγονότα μέσα από την παρουσία τους στις εικαστικές τέχνες θα πρότεινα κι άλλα θέματα, όπως «Ο Χριστός διώχνει τους εμπόρους από τον Ναό», «Η παραβολή του πλουσίου και της καμήλου»! Και άλλα πολλά.
*Ο Σωτήρης Παπαδέας είναι φιλόλογος
