Σπουδαίο, αν και δεν έχει ακόμα ερμηνευθεί, είναι το εύρημα των αρχαιολόγων στην Κρήτη και συγκεκριμένα στον λόφο Παπούρα, όπου γίνονται έργα για το αεροδρόμιο Καστελίου. Πρόκειται για μια κυκλική κατασκευή, σπανιότατη, σχεδόν μοναδική για τον ελληνικό χώρο, της οποίας τα θεμέλια σώζονται σε καλή κατάσταση Οι αρχαιολόγοι συνεχίζουν τις ανασκαφικές εργασίες και όταν αυτές ολοκληρωθούν θα είναι σε θέση να ερμηνεύσουν το σημαντικό αυτό εύρημα και να προσδιορίσουν την περίοδο κατασκευής του.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες, η κατασκευή βρέθηκε στον λόφο Παπούρα στο Καστέλι και είναι ένα μνημειακό αρχιτεκτονικό σύνολο, σε κυκλικό σχήμα, μοναδικό για την μινωική αρχαιολογία, διαμέτρου περίπου 48μ., το οποίο καλύπτει επιφάνεια περίπου 1800τμ. Βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο του λόφου, σε τμήμα της κορυφής που είχε απαλλοτριωθεί για την τοποθέτηση Συστημάτων Επιτήρησης (ραντάρ) του νέου αερολιμένα.
Η μνημειώδης αυτή κατασκευή αποτελείται από 8 επάλληλους λιθόκτιστους δακτυλίους -μέσου πάχους 1,40μ., και μέγιστου εκτιμώμενου σωζόμενου ύψος 1,7μ.- αναπτυγμένους σε διαφορετικά υψομετρικά επίπεδα. Οι δακτύλιοι διαμορφώνουν στο κέντρο ένα κυκλικό κτίσμα (ζώνη Α) διαμέτρου 15μ. με εκφορική δόμηση, το εσωτερικό του οποίου (διαμέτρου 9μ.) χωρίζεται σε 4 τεταρτημόρια. Η ζώνη Α περιβάλλεται από μία δεύτερη κύρια ζώνη (ζώνη Β, μεγ. πλάτους 6,9), στην οποία ακτινωτοί τοίχοι τέμνουν κάθετα τους δακτύλιους των χαμηλότερων επιπέδων διαμορφώνοντας μικρότερους χώρους. Με την πρόοδο της ανασκαφής αποκαλύπτεται μια σχεδόν δαιδαλώδης διάρθρωση, καθώς οι χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με στενά ανοίγματα. Στη ΝΔ και ΒΔ παρειά αποκαλύφθηκαν δύο πιθανές κύριες είσοδοι προς τις κεντρικές ζώνες.
Η κύρια περίοδος χρήσης φαίνεται πως ήταν μεταξύ (2000-1700π.Χ.), δηλαδή πιθανώς θεμελιώθηκε λίγο πριν ή στην αρχή της παλαιονακτορικής περιόδου (ΜΜΙ – ΙΙ), ενώ η παρουσία νεοανακτορικής κεραμεικής στο στρώμα καταστροφής, δηλώνει ότι η χρήση του μνημείου συνεχίστηκε και την περίοδο των νέων ανακτόρων.
Μερικές πρώτες σκέψεις των επιστημόνων κάνουν λόγο για κάποιο ιερό, το οποίο είχε ελαφρώς κωνική κατάληξη. Από τη δυτική πλευρά φαίνεται ένα άνοιγμα που παραπέμπει σε είσοδο στο κτίσμα, ενώ ο προσανατολισμός του είναι βορινός. Όπως δείχνουν μέχρι στιγμής τα ευρήματα, υπήρχαν και διαμερίσματα μεταξύ των έκκεντρων κύκλων.
Μια σκέψη είναι ότι ίσως το ιερό ήταν αφιερωμένο στη λατρεία του Δία. Κάποιοι έκαναν λόγο για το Ομφάλιο Πεδίο, όπου κατά τη μυθολογία, όταν η Ρέα μετέφερε από το σπήλαιο της Δίκτης στο σπήλαιο της Ίδης τον νεογέννητο Δία, σε ένα σημείο της Πεδιάδας πέφτει ο ομφαλός του. Εκεί χτίστηκε ιερό.
Ο Καλλίμαχος περιγράφει τον μύθο αυτόν σε ύμνο του προς τον πατέρα των θεών:
«Σαν βγήκεν από τις Θενές πηγαίνοντάς σε στην Κνωσό,
Δία πατέρα, η Νύμφη (οι Θενές κοντά ᾽ναι στην Κνωσό),
ο αφαλός σου έπεσεν εκεί, Θεέ, και έτσι εκείνο
Ομφάλιο πεδίο αργότερα ονόμασαν οι Κύδωνες.»
Κατά κοινή πεποίθηση, το ιερό αυτό, αν υπήρχε, ήταν κάπου κοντά στο Καστέλι, αν και το διεκδικούν αρκετές ανασκαφές σε αρχαίες πόλεις της περιοχής. Καθώς σε αυτή τη φάση η ανασκαφική έρευνα είναι ακόμη σε εξέλιξη, δεν είναι δυνατόν προς το παρόν να προσδιοριστεί η αρχική μορφή ή και το συνολικό ύψος της κατασκευής. Η στέγασή της κεντρικής ζώνης, όπως υποδεικνύει το εκφορικό σύστημα δόμησης, πιθανά ήταν είτε σε σχήμα κόλουρου κώνου, είτε και θολωτή. Οι δύο ζώνες Α και Β που σχηματίζουν οι ανώτεροι δακτύλιοι φαίνεται να αποτελούν την κύρια εστία δραστηριοτήτων. Η ποσότητα και το είδος των ευρημάτων, καθώς και η παρουσία μεγάλης ποσότητας ζωικών οστών, δεν υποδηλώνει -έως σήμερα- διαρκή οικιστική χρήση, αλλά πιθανόν περιοδική χρήση εν είδει τελετουργικών πιθανά δρώμενων, που αφορούσαν κατανάλωση τροφής, οίνου ίσως και προσφορών.
Πρόκειται για το πρώτο μνημείο αυτού του τύπου που έχει εντοπιστεί και ανασκάπτεται στην Κρήτη. Το μέγεθος, η αρχιτεκτονική του διάρθρωση και η επιμελημένη κατασκευή προϋποθέτει σημαντική εργασία, εξειδικευμένη εμπειρία και μια ισχυρή κεντρική διοίκηση, που οργάνωσε την κατασκευή του. Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για κάποιου τύπου κοινοτικό κτήριο – ορόσημο για την ευρύτερη περιοχή της Πεδιάδας. Το γεγονός ότι η κατασκευή είναι μνημειακή και περίοπτη πιθανόν δείχνει τη σημασία της θέσης, αλλά και το εύρος του πληθυσμού που θα εξυπηρετούσε.
Η κάτοψη του μνημείου και η διάρθρωση των ζωνών και χώρων όπως έχει αποκαλυφθεί έως σήμερα αλλά και η όλη κατασκευή δεν έχει ακριβή παράλληλα με άλλα κτίσματα της ίδιας περιόδου στην Κρήτη αν και ως σχήμα δεν μας είναι άγνωστο από αρχιτεκτονικά σύνολα της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Εγγύς Ανατολή. Μπορεί ίσως να παραλληλιστεί με το ελλειπτικό ΜΜ κτήριο του Χαμαιζίου, καθώς και με το λεγόμενο κυκλικό πρωτοελλαδικό κυκλώπειο κτήριο της Τίρυνθας. Κατασκευαστικές ομοιότητες, ωστόσο, διαπιστώνονται και με τους λεγόμενους θολωτούς τάφους της προανακτορικής και παλαιοανακτορικής περιόδου της νότιας Κρήτης, στους οποίους ο κεντρικός χώρος έχει κατασκευασθεί με εκφορική δόμηση, ενώ η όλη κατασκευή παραπέμπει σε πρωτοελλαδικούς, αλλά και μεταγενέστερους τύμβους της κυρίως Ελλάδας ή και σε μεταγενέστερα κυκλικά ιερά π.χ. θεσμοφόρια.
Η ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας κρίνεται απαραίτητη, ώστε να διασαφηνιστεί ο χαρακτήρας του μνημείου και η σχέση του με τα οικιστικά και λατρευτικά κέντρα της ίδιας περιόδου στην περιοχή της Πεδιάδας. Η μνημειακότητα της κατασκευής, καθώς και το γεγονός ότι δεν έχει ανασκαφεί έως τώρα όμοιό του, το καθιστούν τοπόσημο του νέου Αερολιμένα του Ηρακλείου.
Οι ανασκαφές πάντως απαιτούν χρόνο και αυτό δείχνουν να το έχουν κατανοήσει όλοι. Τις προηγούμενες ημέρες, μάλιστα, βρέθηκαν στην Κρήτη η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και ο υφυπουργός Υποδομών Νίκος Ταχιάος, προκειμένου να κάνουν αυτοψία και στη συγκεκριμένη ανασκαφή. Όπως δήλωσε ο Νίκος Ταχιάος, σε ό,τι αφορά το νέο αεροδρόμιο στο Καστέλι, «τα πράγματα βαδίζουν πολύ γρήγορα» και αυτή τη στιγμή «βρισκόμαστε σε στενή συνεργασία με την υπουργό Λίνα Μενδώνη σχετικά με τα ευρήματα που βρέθηκαν στο πεδίο και γι’ αυτό επισκεφθήκαμε από κοινού την ανασκαφή».
Όπως χαρακτηριστικά είπε για την υπουργό Πολιτισμού «την ευχαριστώ για την ταχύτητα με την οποία κινητοποιήθηκε, τόσο ή ίδια, όσο και οι συνεργάτες της. Μέσα στο αμέσως προσεχές διάστημα, συμφωνήσαμε πως θα υποβάλουμε στο υπουργείο Πολιτισμού την αναθεωρημένη μελέτη της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας – της οποίας τον διοικητή, Γιώργο Σαουνάτσο ευχαριστώ για την εποικοδομητική συνδρομή του – σχετικά με την οριστικοποίηση της θέσης του ραντάρ. Τα αρχαία ευρήματα θα μείνουν ακέραια στην θέση τους, ενώ μέσα στις επόμενες εβδομάδες, θα ανακοινώσουμε και τις αποφάσεις για τον Πετριανό Λάκκο, σε σχέση με την πρόταση του Περιφερειακού Συμβουλίου».
Με την ολοκλήρωση και της αυτοψίας η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε τα εξής: «Πρόκειται για ένα μοναδικό εύρημα με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Υπάρχουν λύσεις, ώστε το ολοκληρωθεί η αρχαιολογική έρευνα του μνημείου και το ίδιο να προστατευθεί απολύτως. Έχουμε εξαιρετικά καλή συνεργασία με το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών και με τον αρμόδιο Υφυπουργό Νίκο Ταχιάο. Ολοκληρώσαμε μια ευρεία σύσκεψη με παρόντες όλους τους εμπλεκόμενους -την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου και τις αρμόδιες Διευθύνσεις Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων από πλευράς ΥΠΠΟ, και τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Υποδομών, την Πολιτική Αεροπορία και τον ανάδοχο- και διενεργήσαμε κοινή αυτοψία στον αρχαιολογικό χώρο. Προτεραιότητα όλων μας είναι η προστασία του μνημείου, αυτού του μοναδικού ευρήματος. Όλοι κατανοούμε την σημασία και την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Όλοι κατανοούμε το αναπτυξιακό μέγεθος του συγκεκριμένου έργου, το οποίο γίνεται στο Καστέλι. Το έργο του νέου αεροδρομίου μπορεί να προχωρήσει και οι αρχαιότητες να προστατευθούν, όπως πρέπει».
Φαίνεται πως οι εργασίες θα απαιτήσουν περίπου δύο μήνες. Μέχρι τότε, σίγουρα δεν θα ληφθούν αποφάσεις για το σπουδαίο αυτό εύρημα.
