Πώς συμβαίνει σε μια εποχή θριάμβου της επιστήμης, μεγάλοι πληθυσμοί ανθρώπων να παραδίδονται με τόση ευκολία σε θεωρίες συνωμοσίας και ψευδοεπιστήμης χωρίς επιστημονικά -ή έστω ορθολογικά- ερείσματα; Τι πάει λάθος; Με αφετηρία αυτό το ερώτημα, το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ) αρχίζει μια συζήτηση για την επιστήμη και τη δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς με τον Στέφανο Τραχανά, κορυφαίο Έλληνα κβαντικό φυσικό, ο οποίος το 2015 τιμήθηκε για την προσφορά του µε τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής ∆ηµοκρατίας. Τέτοια ερωτήματα βρίσκονται άλλωστε στον πυρήνα του τελευταίου βιβλίου του, «Ο κύκλος», που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ) και θα παρουσιαστεί στη Θεσσαλονίκη στις 25 Απριλίου, στις 19:00, στο Βιβλιοπωλείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ).
«Ο ανορθολογισμός, οι ψευδοεπιστημονικές θεωρίες και η συνωμοσιολογική σκέψη είναι τόσο παλιές “τέχνες”, όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες. Σημειώνουν όμως μεγάλη έξαρση σε ανήσυχους καιρούς, όπως στη μεσοπολεμική Γερμανία ή στις μέρες μας, όταν όλες οι μεγάλες βεβαιότητες για διαρκή ειρήνη και ευημερία αρχίζουν να κλονίζονται, οι μεγάλοι φόβοι των ανθρώπων βγαίνουν στην επιφάνεια και οι κάθε είδους χιτλερίσκοι ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια. Και δίπλα σ’ αυτούς, φιλόσοφοι –όπως ο Χάιντεγκερ (σ.σ. γνωστός μεταξύ άλλων για την ενεργή υποστήριξη του ναζιστικού καθεστώτος), οι οποίοι εχθρεύονται βαθιά τις ιδέες του Διαφωτισμού και του κοσμικού κράτους και βεβαίως την επιστήμη που βρίσκεται στον φιλοσοφικό τους πυρήνα. Δηλαδή την “αμαρτωλή ιδέα” ότι πάνω από τις γνώμες και τις θεωρίες μας είναι τα γεγονότα. Ότι δεν υπάρχουν ιερές αλήθειες που εξαιρούνται από την υποχρέωση να υποβάλλονται σε εμπειρικό έλεγχο: να κρίνονται στο Δικαστήριο της κοινωνίας» επισημαίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και τη δημοσιογράφο Αλεξάνδρα Γούτα ο Στέφανος Τραχανάς, ο οποίος διδάσκει, µεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τµήµα Φυσικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης από το 1983 έως σήµερα, ενώ από το 1986 και έπειτα είναι µέλος του επιστηµονικού προσωπικού του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ). Το 2022, το τµήµα Φυσικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης έδωσε το όνοµά του σε ένα από τα αµφιθέατρά του.
Οι «λυκοφιλίες» απολυταρχικών καθεστώτων και επιστήμης
Τα απολυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα ανέκαθεν έρχονταν σε αντίθεση με τις επιστήμες, εκτός φυσικά από όταν ήθελαν να τις αξιοποιήσουν προς όφελός τους. Τέτοια καθεστώτα δε λείπουν σήμερα στον πλανήτη και μάλιστα χρηματοδοτούν γενναία την επιστήμη και την τεχνολογία. Πώς θα μπορούσε να επηρεαστεί η επιστήμη (αλλά ενδεχομένως και η δημοκρατία) από αυτή τη «λυκοφιλία»; «Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα –ιδιαίτερα τα πιο επιθετικά– επιδιώκουν πράγματι να ποδηγετήσουν την επιστήμη, κυρίως όμως την εφαρμοσμένη, της οποίας τη “χρησιμότητα” καταλαβαίνουν πολύ καλύτερα, ιδιαίτερα σε σχέση με τη δυνατότητά της να δώσει ένα καθαρό τεχνολογικό πλεονέκτημα στη στρατιωτική τους μηχανή. Τέτοια χρήση της επιστήμης κάνουν βεβαίως και τα δημοκρατικά καθεστώτα, τα οποία όμως δεν είναι τόσο “ανασφαλή”, ώστε να φοβούνται τις ανατρεπτικές νέες ιδέες για τον κόσμο που φέρνουν μαζί τους οι μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις, όπως π.χ. η θεωρία της εξέλιξης ή η επανάσταση της κβαντομηχανικής. Έτσι, αφήνουν ήσυχους τους επιστήμονες να κάνουν τη δουλειά τους χωρίς μηχανισμούς ιδεολογικής επιτήρησης, στους οποίους έχουν ιδιαίτερη έφεση τα ολοκληρωτικά καθεστώτα με θρησκευτικό ή εγκόσμιο ένδυμα. Και δεδομένου ότι οι μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις είναι αυτές που τροφοδοτούν και τις αντίστοιχες τεχνολογικές, το συγκριτικό πλεονέκτημα των δημοκρατικών κοινωνιών ως προς την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο είναι σαφές και συνεχιζόμενο. Οι “λυκοφιλικές σχέσεις” μεταξύ ολοκληρωτικών καθεστώτων και επιστημονικής κοινότητας δε σε πάνε πολύ μακριά» απαντά.
«Τι απ’ αυτά που κάνεις δε θα μπορεί να το κάνει εξίσου καλά μια έξυπνη μηχανή;»
Οι εξελίξεις στην επιστήμη και την τεχνολογία δημιουργούν σημαντικές προκλήσεις και για τα εκπαιδευτικά συστήματα. Προλαβαίνουν να προσαρμοστούν, όχι μόνο σε όρους νέας γνώσης, αλλά και στο επίπεδο των προκλήσεων, που μοιραία ανακύπτουν σε επίπεδο ηθικό και δημοκρατίας; «Νομίζω ότι η σημαντικότερη πρόκληση θα είναι αυτή που συνδέεται με τη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης. Εγώ προσωπικά θέτω διαρκώς στον εαυτό μου το εξής ερώτημα: Τι απ’ αυτό που κάνεις δεν θα μπορεί να το κάνει εξίσου καλά μια έξυπνη μηχανή; Και οι διάφορες απαντήσεις που δίνω έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Περιέχουν όλες τη λέξη δημιουργικότητα. Και η καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης είναι αυτό που έλειπε πάντα από το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Και, για να μη θεωρηθεί ότι γενικολογώ –σε απόσταση ασφαλείας από το πρόβλημα– να πω μόνο ότι ένα βασικό χαρακτηριστικό της δημιουργικής σκέψης είναι η περιέργεια για τα πράγματα και η ικανότητα να θέτεις ερωτήματα γι’ αυτά. Για να το πω με τον τρόπο ενός σπουδαίου Ιρλανδού ποιητή: “Εκπαίδευση δεν είναι το γέμισμα ενός κουβά, αλλά το άναμμα μιας φλόγας”. Η φλόγα του να θέτεις τα δικά σου ερωτήματα κι όχι να είσαι απλός καταναλωτής απαντήσεων», λέει ο κ.Τραχανάς, ο οποίος είναι συγγραφέας 11 πανεπιστημιακών συγγραμμάτων κι έχει αναλάβει την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Κέντρου Ανοικτών ∆ιαδικτυακών Μαθηµάτων «Mathesis» –ενός αυτόνοµου και αυτοχρηµατοδοτούµενου τµήµατος των ΠΕΚ– στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως διευθυντής του όσο και ως δάσκαλος ή συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράµατος» είναι το προσωπικό του στοίχηµα για τα επόµενα χρόνια.
Τεχνολογίες όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη εξελίσσονται με καταιγιστικό ρυθμό και για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, κυοφορείται μια οντότητα (η Τεχνητή Νοημοσύνη), που ενδεχομένως θα γίνει κάποτε πιο ευφυής από τον δημιουργό της, τον Homo Sapiens. Αυτό ήδη προκαλεί υπαρξιακούς προβληματισμούς και φόβους. Μπορεί ο πολιτισμός μας να ανταποκριθεί σε μια πρόκληση αυτού του μεγέθους; Τίνι τρόπω; «Η δική μου στάση απέναντι σε μια μεγάλη τεχνολογική ανακάλυψη –π.χ. το διαδίκτυο παλιότερα, η Τεχνητή Νοημοσύνη σήμερα– ήταν πάντα πολύ πρακτική. Αντί να “πετροβολούμε το μέλλον” –να οδυρόμαστε για την καταστροφή που έρχεται– να στοιχηματίζουμε στην καλύτερη πλευρά της και να βάζουμε το μυαλό μας να σκεφτεί πώς μπορούμε να την αξιοποιήσουμε δημιουργικά στον δικό του επαγγελματικό χώρο ο καθένας. Όπως και να ‘χουν τα πράγματα, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι παιδί της κβαντικής επανάστασης, δεν είναι όμως το είδος της νοημοσύνης που θα μπορούσε να ανακαλύψει ποτέ την κβαντομηχανική! Κι αυτό περιγράφει ίσως και τα όριά της», υπογραμμίζει.
Το μεγάλο ανοιχτό πρόβλημα της κβαντομηχανικής και η ανάγκη μιας νέας επιστημονικής επανάστασης
Η κβαντομηχανική και η κβαντοϋπολογιστική θα αλλάξουν τον κόσμο που γνωρίζουμε σήμερα. Ποια είναι τα μεγαλύτερα βήματα, που θα δούμε σε αυτό το πεδίο στα επόμενα χρόνια; Πού «κολλάει» σήμερα η λειτουργία ακόμα ισχυρότερων κβαντικών υπολογιστών; «Η κβαντομηχανική είναι αναμφίβολα η πιο επιτυχημένη επιστημονική θεωρία όλων των εποχών. Όχι μόνο εξήγησε τον κόσμο μας –από τα βάθη του μικρόκοσμου έως τις εσχατιές του κοσμικού χώρου και χρόνου– αλλά και τον άλλαξε, μέσω της τεχνολογίας, όσο τίποτε άλλο στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι τώρα. Όσον αφορά στο μέτωπο της τεχνολογίας, εκεί το “χρυσόμαλλο δέρας” είναι πράγματι ο κβαντικός υπολογιστής, που όμως η επέκτασή του σε μεγάλη κλίμακα προσκρούει στην παροιμιώδη δυσανεξία των κβαντικών συστημάτων (όπως π.χ. τα άτομα) στις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Ενώ σημαντικό εμπόδιο είναι επίσης η έλλειψη αλγορίθμων κατάλληλων για τη λύση προβλημάτων από κβαντικούς υπολογιστές. Σε επίπεδο καθαρής επιστήμης, το μεγάλο ανοιχτό πρόβλημα με την κβαντομηχανική είναι η αδυναμία μας να τη συμβιβάσουμε με τη θεωρία της βαρύτητας του Αϊνστάιν και τις αλλόκοτες συνέπειές της, όπως τη βαρυτική κατάρρευση σε μια μαύρη τρύπα. Και είναι πολύ πιθανό ότι το πρόβλημα αυτό δε θα μπορέσει να λυθεί μέσα στο πλαίσιο της γνωστής φυσικής και μια νέα επιστημονική επανάσταση θα γίνει αναγκαία. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι μέρες μεγάλης επιστήμης βρίσκονται μπροστά μας».
Πρόοδος και κατολίσθηση στην άβυσσο
«Η πρόοδος της ανθρωπότητας δεν είναι μονότονη συνάρτηση. Η ιστορία δεν προχωρά μόνο μπροστά». Σε μια εποχή έντονης αστάθειας στο παρόν και αυξημένης αβεβαιότητας για το μέλλον, πώς βλέπει ο Στέφανος Τραχανάς να εξελίσσεται αυτή η όχι μονότονη συνάρτηση και από πού θα μπορούσαμε να αντλήσουμε έμπνευση για περισσότερη πρόοδο; Τι σημαίνει «περισσότερη πρόοδος» σήμερα; «Ζούμε σε μια “γκαστρωμένη εποχή”, για να χρησιμοποιήσω μια παλιά έκφραση. Οπότε, όχι μόνο η συνεχής πρόοδος δεν είναι εξασφαλισμένη, αλλά και η κατολίσθηση στην άβυσσο –αδιανόητη πριν από 20 χρόνια– είναι πλέον ένα ανοιχτό ενδεχόμενο. Όπως ανοιχτό είναι και το ενδεχόμενο, μέσα από τις ωδίνες του τοκετού, να προκύψει ένα πιο ελπιδοφόρο μέλλον. Να βγούμε σ’ ένα νέο ξέφωτο. Ας πούμε, σ’ έναν κόσμο πιο συμφιλιωμένο με την πλανητική διάσταση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα το είδος μας. Με πιο απλά λόγια: Να αγαπήσουμε λίγο περισσότερο το κοινό μας σπίτι∙ αυτή τη μικρή μπλε κουκίδα στο διάστημα, όπως την έλεγε ο αξέχαστος Καρλ Σέιγκαν» καταλήγει.
