Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, παράλληλα με την άνοδο της παγκόσμιας θερμοκρασίας, αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια από τις κύριες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Ως αποτέλεσμα αυτής, οι παράκτιες κοινωνίες με τις υποδομές που φιλοξενούν και το πολιτιστικό τους φορτίο θα πληγούν σημαντικά στο κοντινό μέλλον. Από την τύχη αυτή δεν εξαιρείται, δυστυχώς, και η Δήλος, που ήδη από το 1990 έχει ενταχθεί στον κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, με τον αρχαιολογικό της πλούτο να συγκεντρώνει το παγκόσμιο ενδιαφέρον.
Του Νίκου Μουρτζά *
Ας ξεδιπλώσουμε όμως, την ιστορία της αλλαγής της στάθμης της θάλασσας από την περίοδο ακμής του νησιού έως σήμερα, για να φθάσουμε στις δυσοίωνες προβλέψεις με ορίζοντα στα έτη 2050 και 2100.
Από τον 5ο αιώνα π.Χ., όταν η Δήλος αποτελούσε την έδρα της Δηλιακής Συμμαχίας (478 π.Χ.), τα ελληνιστικά χρόνια, μετά το 166 π.Χ. όταν οι Ρωμαίοι κήρυξαν ατέλεια για το λιμάνι της, και έως την καταστροφή της τον 1ο αι. π.Χ. πρώτα από το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη (88 π.Χ.) και μετά από τους πειρατές του Αθηνόδωρου (69 π.Χ.), το επίπεδο της θάλασσας βρισκόταν 3.70 m χαμηλότερα από σήμερα. Το παράκτιο τοπίο διέφερε σημαντικά, με την ακτογραμμή να βρίσκεται σε απόσταση έως και 150 m δυτικότερα της σημερινής. Στη βόρεια πλευρά της αρχαίας πόλης, απέναντι από τη νησίδα Μικρός Ρεματιάρης, τα κτίρια έφταναν πολύ κοντά στην ακτή. Για την προστασία τους από τον κυματισμό και τη διάβρωση, είχαν τοποθετήσει μια εκτεταμένη λιθορριπή από ογκολίθους και επάνω της ύφαλες λιθορριπές. Λιμάνι με την κλασική έννοια των λιμενικών υποδομών, όπως αναπαραστάθηκε από τους Γάλλους αρχαιολόγους, δεν υπήρξε ποτέ στο θαλάσσιο μέτωπο της αρχαίας πόλης. Ο στενός δίαυλος που σχηματιζόταν τότε μεταξύ της Δήλου και του Μικρού Ρεματιάρη και η εγκόλπωση της ακτής μπροστά από την Αγορά των Κομπεταλιαστών διευκόλυναν τα πλοία της εποχής να πλησιάσουν στην αμμώδη ακτή. Νότια της ακτής ελλιμενισμού, τα παράκτια κτίρια της εμπορικής συνοικίας σήμερα είναι βυθισμένα. Στο τέλος της Ελληνιστικής περιόδου, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε περίπου κατά 1.30 m και σταθεροποιήθηκε στα 2.40 m χαμηλότερα από τη σημερινή. Τότε κατασκευάστηκαν και πάλι νέα έργα προστασίας του θαλάσσιου μετώπου της αρχαίας πόλης, από ογκολίθους και τοίχους προστασίας κατά μήκος της νέας ακτογραμμής. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας δεν σταματάει όμως εκεί, αλλά συνεχίζεται και στη διάρκεια των 2000 τελευταίων χρόνων. Οι ενδιάμεσες περίοδοι σχετικής σταθερότητας έχουν καταγραφεί στα 1.50 m χαμηλότερα από σήμερα κατά την Ενετική περίοδο (13ος-16ος αιώνας μ.Χ.) και στα 0.70 m στα τέλη του 17ου αιώνα. Σε όλο το μήκος του θαλάσσιου μετώπου της αρχαίας Δήλου, οι απολιθωμένες παλαιοακτές και οι αρχαίες κατασκευές βυθισμένες έως βάθους 5 m μαρτυρούν την ιστορία των μεταβολών της στάθμης της θάλασσας και μας επιτρέπουν να την ανασυνθέσουμε.
Η πλέον πρόσφατη μεταβολή της θαλάσσιας στάθμης χρονολογείται στις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης. Εξελίσσεται με γρήγορους, συνεχώς επιταχυνόμενους, ρυθμούς και απειλεί με θαλάσσια επίκλυση τις πεδινές παράκτιες περιοχές του πλανήτη. Και είναι αυτή η πρόσφατη μεταβολή που κατακλύζει σταδιακά και την ακτή της Δήλου, προκαλώντας άνοδο και του φρεάτιου ορίζοντα, με αποτέλεσμα να πλημμυρίζει η πεδινή χερσαία ζώνη πίσω από την ακτή, διαμορφώνοντας μόνιμα ή περιοδικά έλη, σε μια έκταση 16 περίπου στρεμμάτων.
Πόσο, όμως, θα αλλάξει η μορφή του παράκτιου μετώπου της Δήλου και των αρχαιοτήτων της που βρίσκονται στην πεδινή περιοχή κοντά στην ακτή;
Αυτό ακριβώς το ερώτημα φιλοδοξεί να απαντήσει η έρευνα που εκπονεί η επιστημονική αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία Μελέτης Αρχαίων Ακτογραμμών – AKTES για τις ακτές της Άνδρου, Μυκόνου και Δήλου. Η δράση υλοποιείται με δωρεά από το Ίδρυμα Αθηνάς Ι. Μαρτίνου στο πλαίσιο του προγράμματος «Σημεία Στήριξης» που συγχρηματοδοτούν 10 κοινωφελείς οργανισμοί. Στο πλαίσιο αυτής της ερευνητικής δράσης, συλλέχθηκαν ακριβή χωροπληροφορικά δεδομένα κατά μήκος της ακτής της Δήλου, κατόπιν σχετικής αδειοδότησης του Υπουργείου Πολιτισμού.
Η επεξεργασία των στοιχείων αυτών οδηγεί στην παραγωγή ορθοφωτοχαρτών και ψηφιακών μοντέλων εδάφους. Πάνω σε αυτά θα γίνει η εφαρμογή της προβλεπόμενης ανόδου της στάθμης της θάλασσας για τα έτη 2050 και 2100, βάσει των διαφορετικών σεναρίων κλιματικής αλλαγής των προβλεπόμενων κοινωνικοοικονομικών παγκόσμιων μεταβολών σε περιφερειακή κλίμακα, όπως αναφέρονται στην 6η Έκθεση Αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή. Παράλληλα, συνεκτιμάται ο τοπικός ρυθμός βύθισης του κεντρικού Αιγαίου, σύμφωνα με τις μετρήσεις των εγκατεστημένων σταθμών παγκόσμιου γεωεντοπισμού. Η ανάλυση των στοιχείων της έρευνας, τα τελικά αποτελέσματα της οποίας θα δημοσιοποιηθούν το Μάρτιο του 2024, προβλέπει μέγιστη άνοδο της θαλάσσιας στάθμης στην ακτή της Δήλου 0,14 m για το 2050 και 0,56 m για το 2100, ενώ η αντίστοιχη άνοδος με το μέτριο σενάριο εκτιμάται σε 0,11 m και 0,37 m. Οι περιοχές που πρόκειται να κατακλυσθούν από τη θάλασσα στα επόμενα χρόνια και απεικονίζονται στις αντίστοιχες εικόνες δημιουργούν ανησυχία. Συγκεκριμένα, το 2050, σε 26 χρόνια δηλαδή από σήμερα, η περιοχή του αρχαιολογικού χώρου θα έχει πλημμυρίσει σε μια έκταση περίπου 35 στρεμμάτων. Δυστυχώς ακόμη μεγαλύτερη, περίπου 50 στρέμματα, θα είναι η περιοχή που θα έχει καλυφθεί από τη θάλασσα σε 76 χρόνια από σήμερα, δηλαδή έως το 2100.
Υπάρχει ελπίδα να αποφευχθούν τα σενάρια πλημμύρας για τη Δήλο;
Δυστυχώς, τα στοιχεία δεν είναι ενθαρρυντικά. Πολλές παράμετροι της κλιματικής αλλαγής δεν είναι πλέον αναστρέψιμοι. Οι κύριοι ρυπαντές του πλανήτη παρουσιάζονται απρόθυμοι να δεσμευτούν σε περιορισμό των εκπομπών άνθρακα και τα σενάρια κλιματικής μεταβολής γίνονται καθημερινά πραγματικότητα. Τεχνικές λύσεις πάντα υπάρχουν, όμως όσο η παγκόσμια θερμοκρασία θα αυξάνει σταδιακά, θα αποτελούν μόνο επίθεμα στην πληγή.
Τι παρουσιάζεται στις τρεις εικόνες
Η ακτή της Δήλου σήμερα και οι προβλέψεις ανόδου της στάθμης της θάλασσας (έρευνα AKTES). Στην πρώτη εικόνα από αριστερά απεικονίζονται με κίτρινο χρώμα οι περιοχές που έχουν ήδη βυθιστεί κάτω από τη θάλασσα και με πράσινο χρώμα οι ελώδεις περιοχές στην ξηρά που σήμερα πλημμυρίζουν μόνιμα ή περιοδικά λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης. Στη μεσαία εικόνα με μπλε χρώμα φαίνονται οι εκτάσεις που σταδιακά θα πλημμυρίσουν έως το 2050 και στην τελευταία εικόνα δεξιά με κόκκινο χρώμα οι εκτάσεις που σταδιακά θα καλυφθούν από τη θάλασσα έως το 2100. Το χαρτογραφικό υπόβαθρο που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα απεικόνιση προέρχεται από τo Web SIG de Délos της Γαλλικής Σχολής Αθηνών (EFA, https://www.efa.gr/web-sig-de-delos/, πρόσβαση 10.11.2023)
* Ο Νίκος Μουρτζάς είναι γεωλόγος, επιστημονικός συνεργάτης πολλών αρχαιολογικών ανασκαφών και αναπληρωματικό μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου.
