Μπορούμε να τα καταφέρουμε με την κλιματική αλλαγή. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε εγκαίρως το μέγεθος του προβλήματος, όπως λέει στο Thepresident.gr η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη. Σύμφωνα με την ίδια, απαιτούνται «πρόληψη, συστηματική παρατήρηση, κατάστρωση αποτελεσματικών λύσεων και προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, απαρέγκλιτη εφαρμογή τους και διαρκής έλεγχος των αποτελεσμάτων. Με σχέδιο, εγρήγορση, πρόληψη –επιμένω στην πρόληψη- μπορούμε να τα καταφέρουμε, αρκεί να μην αφήσουμε να χαθεί άλλος χρόνος» τονίζει.
Η Λίνα Μενδώνη, ως επιστήμων, αλλά ήδη από τη θέση της Γενικής Γραμματέως (τότε) του υπουργείου Πολιτισμού, ήταν ίσως το πρώτο μέλος της επιστημονικής κοινότητας το οποίο η γράφουσα άκουσε να μιλά για την κλιματική αλλαγή- ίσως τότε, τουλάχιστον 20 χρόνια πριν, ο Χρήστος Ζερεφός να έδινε έμφαση στο ίδιο θέμα. Δεν περίμενε να ανακαλύψει τώρα πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα. Εξ ου και η αντίδρασή της ως υπουργού με τη δημιουργία σημαντικού σχήματος. Από το 2019 μετρά η ενασχόληση των ειδικών επιστημόνων, με επικεφαλής τον καθηγητή Κώστα Καρτάλη, σε μια προσπάθεια να οργανωθεί το μέλλον και αντίδραση απέναντι σε όσα βάζουν σε κίνδυνο και τα μνημεία.
– Αναφέρεστε στην κλιματική αλλαγή τουλάχιστον είκοσι χρόνια τώρα. Πώς φτάσατε σε αυτή τη διαπίστωση/ γνώση, στην οποία αναφερόσασταν πάντοτε στους κινδύνους για τα μνημεία;
Οι παλιότεροι θυμούνται την έντονη συζήτηση, δεκαετίες πριν, για τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στα μνημεία της Ακρόπολης. Η Σύμβαση για την Προστασία της Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO έχει κλείσει ήδη μισό αιώνα ζωής. Ασχολούμενη υπό την επιστημονική μου ιδιότητα με τη μελέτη του τοπίου ως πολιτιστικού αγαθού και με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, συνειδητοποίησα νωρίς τις μελλοντικές- τότε- απειλές, χωρίς σε καμία περίπτωση να διεκδικώ, σήμερα, την αποκλειστικότητα και την πρωτιά.
Τα δεδομένα μας έδειχναν, εδώ και χρόνια, ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή τείνει να επιδεινωθεί σε παγκόσμια κλιματική κρίση, με συνέπειες επιβλαβείς και για το πολιτιστικό απόθεμα. Ανά τους αιώνες, ανθρώπινα δημιουργήματα καταστράφηκαν ή υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές από τις δυνάμεις της φύσης. Τότε, οι ανθρώπινες κοινότητες όχι μόνο είχαν πολύ πιο φτωχά μέσα για να τα προστατεύσουν, αλλά και η δράση τους επενεργούσε πολύ λιγότερο στη φύση. Τις τελευταίες δεκαετίες, η παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση επεκτάθηκε σε τεράστιο βαθμό. Για να το πω απλά, όταν από την κλιματική αλλαγή απειλούνται οι καλλιέργειες, τα δάση, ο υδροφόρος ορίζοντας, το οικιστικό περιβάλλον, είναι δυνατόν να μένει αλώβητη η πολιτιστική κληρονομιά;
– Σήμερα φτάνουμε στην έναρξη εμφάνισης συμπτωμάτων και ήδη η πραγματικότητα μάς ξεπερνά. Το περιμένατε αυτό κατά τη μακρινή εκείνη εποχή; Φτάσαμε άραγε ήδη στην κλιματική καταστροφή, όπως έλεγαν απελπισμένοι κάτοικοι στη Μαγνησία;
Η πραγματικότητα πράγματι μας ξεπερνά, καθώς τα ακραία φαινόμενα έχουν ολοένα και μεγαλύτερη ένταση, διάρκεια και συχνότητα. Ουσιαστικά, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής εκδηλώνονται ταχύτερα, από όσο εκτιμούσαμε. Δεν έχουμε, όμως, φθάσει στην κλιματική καταστροφή και υπάρχει ακόμη η δυνατότητα να μετριασθεί η κλιματική αλλαγή. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει την υλοποίηση των δεσμεύσεων των αναπτυγμένων χωρών, όσον αφορά στη σταδιακή εξάλειψη των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Η πρόοδος ως προς αυτό το θέμα δεν είναι ενθαρρυντική. Η ενεργειακή μετάβαση καθυστερεί, με συνέπεια να είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε σε προληπτικά σχέδια προσαρμογής των αρχαιολογικών χώρων στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, καθώς και ενίσχυσης της ανθεκτικότητάς τους στους κλιματικούς κινδύνους. Και σε αυτή ακριβώς την κατεύθυνση κινούμαστε στο Υπουργείο Πολιτισμού, από το 2019, με πολύ συστηματικό τρόπο και με πολυεπίπεδες συνεργασίες στο εσωτερικό, αλλά και στο εξωτερικό, με άλλες χώρες, αλλά και με διεθνείς οργανσιμούς, τα Ηνωμένα Έθνη, την UNESCO, και την Ευρωπαϊκή Ένωση.
– Έχετε συστήσει ειδική επιτροπή, η οποία εκπονεί σχέδια με αφορμή τους κινδύνους από την κλιματική αλλαγή. Να θυμηθούμε τους βασικούς άξονες και τόπους;
Εχουμε συστήσει ένα συντονιστικό διοικητικό-επιστημονικό σχήμα που αρθρώνεται σε δύο βασικούς πυλώνες. Ο πρώτος πυλώνας το Υπουργείο Πολιτισμού, που είναι επιφορτισμένο με τον διαρκή συντονισμό μεταξύ της κεντρικής διοίκησης, των Εφορειών Αρχαιοτήτων και των επιστημονικών φορέων, που μας υποστηρίζουν.
Ο δεύτερος πυλώνας είναι η κοινή επιτροπή που έχουν συγκροτήσει το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας, υπό την προεδρία του καθ. Κώστα Καρτάλη. Αντικείμενο της Επιτροπής αυτής είναι η προστασία επιλεγμένων αρχαιολογικών χώρων από τις επιπτώσεις των δασικών πυρκαγιών και από πλημμυρικά φαινόμενα, κυρίως μέσω συνεχών αυτοψιών για την αποτίμηση των μέτρων ενεργητικής και παθητικής πυροπροτασίας και τη δρομολόγηση διορθωτικών παρεμβάσεων, όσον αφορά είτε στις υποδομές είτε στον συντονισμό. Στην αρμοδιότητά της εμπίπτει –μέχρι σήμερα, καθώς οι εντάξεις στον σχεδιασμό έχουν δυναμική- η προστασία εικοσιεννέα αρχαιολογικών χώρων από πυρκαγιές και δέκα από πλημμύρες.
Παράλληλα, το Υπουργείο Πολιτισμού συνεργάζεται στενά, μέσω Προγραμματικών Συμβάσεων, με το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, το Εθνικό Αστεροσκοπείο και τον Δημόκριτο για την καταγραφή των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς και τον καθορισμό των αναγκαίων μέτρων για την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας και της ανθεκτικότητας των αρχαιολογικών χώρων στην κλιματική αλλαγή. Ειδικότερα, μέχρι το τέλος του 2025 θα έχουν καταρτιστεί σχέδια προσαρμογής και ενίσχυσης της ανθεκτικότητας 19 αρχαιολογικών χώρων, με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης. Επιτρέψτε μου, μάλιστα να τα αναφέρω ένα προς ένα, για να καταδείξω τη γεωγραφική διασπορά τους: Μυκήνες, Ναός Επικουρίου Απόλλωνα Βασσών, Δίον, Δελφοί, Αρχαία Ολυμπία, Φίλιπποι, Κνωσός, Φαιστός, Μάλια, Ζάκρος, Ζώμινθος, Κυδωνία, Δήλος, Ηραίον Σάμου, παλαιά πόλη της Ρόδου, Μυστράς, Νικόπολη, αρχαία Μεσσήνη, Βραυρώνα.
– Τι θα γίνει όμως τώρα, όταν επί του πρακτέου μερικά σχέδια επί χάρτου μπορεί να φαντάζουν ξεπερασμένα;
Τα σχέδια διαμορφώνονται και αναθεωρούνται με βάση τις αυτοψίες διεπιστημονικών ομάδων, καθώς και της αναλυτικής εκτίμησης της έκθεσης, της ευαισθησίας και της προσαρμοστικής ικανότητας των αρχαιολογικών χώρων σε κινδύνους, όπως οι δασικές πυρκαγιές, οι πλημμύρες, η ξηρασία-ηδιάβρωση-οι κατολισθήσεις, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και οι καύσωνες, που ενισχύονται λόγω της κλιματικής αλλαγής. Τονίζω ότι η εκτίμηση δεν εξαντλείται στην παρούσα περίοδο. Προβάλλεται στο μέλλον -με ορίζοντα το 2050 και με τη χρήση κλιματικών μοντέλων- ώστε να διασφαλίζεται ότι τα σχέδια δεν θα ξεπεραστούν άμεσα.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε και την πραγματικά οικουμενική διάσταση του προβλήματος. Η κλιματική αλλαγή δεν γνωρίζει σύνορα. Γι αυτό και χωρίς διεθνή συντονισμό και διακρατικές συνεργασίες λίγα μπορούμε πετύχουμε. Σας θυμίζω, ότι η Ελλάδα πρωτοστατεί από το 2019, με πρωτοβουλία της Κυβέρνησης, στη δημιουργία διεθνούς σύμπραξης για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά, καταφέρνοντας ήδη να αναρριπίσει τη διεθνή ευαισθησία και επίγνωση της κρισιμότητας και του επείγοντος του προβλήματος.
– Τι θα συμβεί εάν και εφόσον (ή και όταν, διότι όντως υπάρχουν αυτοί οι κίνδυνοι) θα ανέβει η στάθμη της θάλασσας και θα πλημμυρίσουν η Δήλος, η παλιά πόλη της Ρόδου, άλλες παραθαλάσσιες πόλεις;
Ο κίνδυνος ανόδου της στάθμης της θάλασσας είναι παγκόσμιος και συνιστά μία από τις μείζονες απειλές της κλιματικής αλλαγής και η σύστοιχη υπερθέρμανση του πλανήτη. Απειλεί όχι μόνο τη Δήλο ή τη Ρόδο, αλλά δεκάδες χιλιάδες πόλεις σε κάθε ακτή θάλασσας ή ωκεανού. Αναλογιστείτε την τύχη, για παράδειγμα, που περιμένει τη Βενετία, αν αυτό το ενδεχόμενο γίνει πραγματικότητα.
Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν κίνδυνο που δεν πολιορκεί μόνο περιοχές και χώρους εξέχουσας πολιτιστικής σημασίας, αλλά τους βιοτικούς όρους της μισής ανθρωπότητας, που διαβιοί κοντά στη θάλασσα. Ως εκ τούτου, οι πολιτικές προστασίας χώρων πολιτιστικού ενδιαφέροντος από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας συνδέονται εγγενώς με πολύ ευρύτερες πολιτικές προστασίας κάθε παραθαλάσσιας ανθρώπινης εγκατάστασης.
Ειδικότερα για τη Δήλο και την παλιά πόλη της Ρόδου, που αναφέρετε, σας είπα ήδη ότι προετοιμάζονται ειδικά σχέδια για την προστασία τους από την επίδραση της κλιματικής αλλαγής, που συνυπολογίζουν, ασφαλώς, και την παράμετρο αυτή. Να σημειώσω ότι ένα από τα κύρια στοιχεία των πολιτικών μας για την ανάσχεση της επίδρασης της κλιματικής κρίσης στην πολιτιστικό απόθεμα είναι η ευελιξία της.
Οι πολιτικές μας εδράζονται σε σαφώς καθορισμένους στόχους. Ομως λαμβάνουν συστηματικά υπόψη τις διαρκείς μεταβολές του φαινομένου. Η κλιματική αλλαγή είναι ένας αόρατος και κινούμενος στόχος. Αλλάζει συνεχώς τρόπους εκδήλωσης και ένταση. Γι’ αυτό και το Εθνικό Σχέδιο, που προανέφερα, έχει ορίζοντα υλοποίησης το 2050, με ενδιάμεσους στόχους ανά πενταετία.
– Τι μέτρα θα λάβετε για τον κίνδυνο να εξαφανιστούν από τα νερά οι νεολιθικές μαγούλες, διάφοροι νεολιθικοί οικισμοί όπως στη Θεσσαλία, αλλά και να περιέλθουν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης πχ τα τείχη της Ακρόπολης;
Για την Ακρόπολη, ολοκληρώνεται – σε συνεργασία με το Εθνικό Αστεροσκοπείο και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο- ειδικό σχέδιο διαχείρισης κινδύνων από μετεωρολογικά φαινόμενα. Η αντικεραυνική προστασία ολοκληρώθηκε και μελετάται η ενίσχυσή της για τα ακόμη πιο ισχυρά φαινόμενα. Τα υδραυλικά έργα στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης έχουν ολοκληρωθεί και εστιάζουν στη σύνδεση των επιμέρους διόδων απορροής με τον μεγάλο αγωγό στην οδό Αποστόλου Παύλου, ώστε να θωρακιστεί ο Ιερός Βράχος από κίνδυνο διάβρωσης ή στάσιμων υδάτων.
Τώρα, όσον αφορά τις νεολιθικές μαγούλες και οικισμούς που αναφέρατε, είναι αλήθεια ότι είναι πιο ευάλωτες σε έντονες βροχοπτώσεις, που με τη σειρά τους προκαλούν διάβρωση του εδάφους, προσχώσεις και κατολισθήσεις. Απαιτείται και εδώ σχεδιασμός που να συνεκτιμά τις ιδιαιτερότητες παρόμοιων μνημείων. Θα δούμε, μετά την επέλαση του «Daniel» τη συμπεριφορά κάποιων τέτοιων θέσεων στην περιοχή της Κάρλας. Σε κάθε περίπτωση, το Εθνικό Σχέδιο, για να το αναφέρω και πάλι, αγγίζει κάθε πτυχή της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, με τις ενδεδειγμένες λύσεις και την αξιοποίηση τεχνολογικών εργαλείων αιχμής, που μπορούν να προσφέρουν πολύτιμη αρωγή.
– Εφόσον οι πυρκαγιές θα αποτελέσουν σημεία της κλιματικής αλλαγής θα πρέπει να λάβετε αποφάσεις για τους Δελφούς (με το δελφικό τοπίο) για την κατάφυτη αρχαία Ολυμπία, για το Δίον, αλλά ακόμα και για χώρους που περιβάλλονται από πράσινο όπως η Μεσσήνη. Πιστεύετε πως θα απαιτηθούν ριζικά μέτρα;
Για όλους αυτούς τους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και για πολλούς περισσότερους, προσπαθούμε να ενισχύουμε τα συστήματα ενεργητικής και παθητικής πυροπροστασίας. Δεν είναι απλό. Χρειάζεται χρόνος και πολλά χρήματα. Σε συνεργασία με το Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης έχουμε διαμορφώσει σχέδια εκκένωσης επισκεπτών και εργαζομένων. Αποκλείσαμε, επίσης, τη διάθεση των χώρων για πολιτιστικές εκδηλώσεις, αν ο φορέας που τις διοργανώνει δεν πληροί συγκεκριμένες προδιαγραφές, λόγου χάρη για την οργάνωση των θεατών ή για την πρόνοια ασφαλούς απομάκρυνσης τους σε περίπτωση προβλήματος.
Παράλληλα έχει ενισχυθεί η παρουσία του Πυροσβεστικού Σώματος στην εγγύτητα των αρχαιολογικών χώρων, πραγματοποιούνται κοινές ασκήσεις για τη βελτίωση του συντονισμού, δρομολογείται η προμήθεια προηγμένων συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης δασικών πυρκαγιών. Στην παρούσα φάση, προετοιμάζουμε θεσμικές, νομοθετικές ρυθμίσεις που ενισχύουν την προσπάθεια μας. Περισσότερες λεπτομέρειες θα ακολουθήσουν, μόλις ολοκληρωθεί η σχετική επεξεργασία.
Τέλος, αποδίδουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στη συνεργασία των Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού με την Τοπική Αυτοδιοίκηση για τον προληπτικό καθαρισμό εκτάσεων που είναι στην εγγύτητα των μνημείων. Πριν από λίγες ημέρες, απειλήθηκε το μοναστηριακό σύγκρότημα του Οσίου Λουκά από τη μεγάλη φωτιά τη Βοιωτία.
Σε αντίθεση με όσα κάποιοι θέλησαν να υποστηρίξουν, η φωτιά κατέκαψε μόνον τη στέγη του εγκαταλελειμμένου κελιού του Ιωάσαφ, του 19ου αιώνα. Το Καθολικό της Μονής, ο Ναός της Παναγίας, η Κρύπτη, το Φωτάναμα, το Βορδονάρειο και οι Βορειοανατολικές Στοές δεν υπέστησαν ουδεμία βλάβη. Και αυτό γιατί το Υπουργείο Πολιτισμού, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Βοιωτίας και ο Δήμος Διστόμου-Αράχοβας-Αντίκυρας συνεργάστηκαν για τον συστηματικό καθαρισμό και την αποψίλωση του περιβάλλοντος χώρου, αλλά και του εσωτερικού χώρου της Μονής, ώστε να απομακρυνθεί δυνητικά καταστροφική καύσιμη ύλη. Έχουμε εδώ ένα έκτυπο παράδειγμα συνδυασμού δράσης πολλαπλών φορέων, του κεντρικού κράτους και της Αυτοδιοίκησης, που πρέπει να ακολουθείται.
– Ποια είναι η κόκκινη γραμμή για εσάς; Δηλαδή, εννοώ πως σύμφωνοι, είναι η προστασία των μνημείων. Αλλά τώρα με την κλιματική αλλαγή τι αλλάζει;
Αυτό που αλλάζει είναι ότι προσθέσαμε τους κλιματικούς κινδύνους στις παραμέτρους που σχετίζονται με την προστασία των μνημείων. Αυτό κάνει τα σχέδια προστασίας περισσότερο αποτελεσματικά και κατά συνέπεια ενισχύει την ανθεκτικότητα των μνημείων.
Σας θυμίζω ότι το Υπουργείο Πολιτισμού αναπτύσσει μια συνεκτική και πολυδιάστατη δέσμη δράσεων, με κορωνίδα την εκπόνηση του «Εθνικού Σχεδίου για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από την κλιματική κρίση», το οποίο θα επιτρέψει σε μείζονες αρχαιολογικούς χώρους να μετριάσουν τις απειλές της κλιματικής αλλαγής, έως το 2050. Το Σχέδιο θα είναι έτοιμο το 2025. Το ερευνητικό-μελετητικό έργο καθώς και συγκεκριμένα έργα σε μείζονες αρχαιολογικούς χώρους, όπως οι Δελφοί, το Δίον, ο Μυστράς, οι Φίλιπποι, τα Μάλια, έχουν ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης, με εξασφαλισμένους πόρους ύψους 30 εκατομμυρίων ευρώ.
Πρέπει επίσης να μην διαφεύγει της προσοχής μας ότι η κλιματική αλλαγή πλήττει, ενίοτε ανεπανόρθωτα, και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Οι φορείς της δημιουργίας, της διατήρησης και της μεταλαμπάδευσής της, οι ανθρώπινες κοινότητες, αναγκάζονται συχνά να αλλάξουν συνήθειες, λόγω της κλιματικής κρίσης, και έτσι σβήνει μοιραία η άυλη κληρονομιά, πολύτιμο κομμάτι, της οποίας και οι μέθοδοι επιβίωσης και προσαρμογής στο φυσικό περιβάλλον.
Η διαφύλαξή της από την κλιματική κρίση ενδύεται διπλή προτεραιότητα. Αφενός, αξιωματικά, για να μη χαθεί η ίδια η άυλη κληρονομιά. Αφετέρου, επιτρέψτε μου την έκφραση, εργαλειακά, καθώς ενσωματώνει με συμπυκνωμένο τρόπο κληροδοτημένες από τις προηγούμενες γενιές πολιτισμικές γνώσεις, εμπειρίες και πρακτικές, που έχουν αποδειχθεί διαχρονικά χρήσιμες και επιτυχείς στην αντιμετώπιση ανάλογων προκλήσεων και αναγκών.
– Είστε αισιόδοξη; Θα προλάβουμε; Θα τα καταφέρουμε;
Η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών είναι μια μακρά πορεία αναμέτρησης και συμβίωσης με τη φύση. Στη χαραυγή της ανθρωπότητας, ο άνθρωπος βρισκόταν στο έλεός της. Με το πέρασμα των χιλιετηρίδων, με την ανάπτυξη των τεχνικών και του πολιτισμού, η ανθρωπότητα κατάφερε να αξιοποιήσει τη φύση για να βελτιώσει τους όρους της διαβίωσης και της αναπαραγωγής της. Συχνά πληγώνοντάς την.
Τις τελευταίες δεκαετίες αναδείχθηκαν με σαφήνεια τα όρια της εκμετάλλευσης της φύσης από τον άνθρωπο. Εδώ έγκειται και η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή.
Δεν είναι η πρώτη φορά που καλούμαστε να διαχειριστούμε την επίδραση της φύσης στις δραστηριότητες και τα δημιουργήματα του ανθρώπου. Η διαφορά έγκειται, ίσως, στο ότι το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής είναι πραγματικά πρωτόγνωρο για μας και μας βάζει σε μάχη με τον χρόνο. Δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές. Ο πρόσφορος τρόπος αντιμετώπισης είναι ο ίδιος που ισχύει για κάθε μείζονα πρόκληση. Πρόληψη, συστηματική παρατήρηση, κατάστρωση αποτελεσματικών λύσεων και προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, απαρέγκλιτη εφαρμογή τους και διαρκής έλεγχος των αποτελεσμάτων.
Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και η – κάπως ελλειμματική σήμερα – συνειδητοποίηση του μεγέθους του προβλήματος, που προσλαμβάνει διαστάσεις υπαρξιακής απειλής. Με σχέδιο, εγρήγορση, πρόληψη – επιμένω στην πρόληψη- μπορούμε να τα καταφέρουμε, αρκεί να μην αφήσουμε να χαθεί άλλος χρόνος. Απαιτείται δουλειά, πολλή δουλειά, σεβασμός στη γνώση και την εμπειρία των ειδικών επιστημόνων και υψηλές ταχύτητες εκ μέρους όλων, του κράτους, της κοινωνίας των πολιτών, καθενός εξ ημών.
