Δεν γίνεται παρά να σταθείς με κατάνυξη μπροστά σε αυτή την εικόνα. Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, βρίσκεται στη Σύρο και φυλάσσεται στον ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου. Η ύπαρξή της έγινε γνωστή τον Απρίλιο του 1983, όταν η Μελίνα Μερκούρη έφερε σε μερικούς έκπληκτους δημοσιογράφους, κάτι στην αγκαλιά της, τυλιγμένο με ευλάβεια σε λευκό ύφασμα. Το άνοιξε και οι διαπιστευμένοι του υπουργείου Πολιτισμού, που είχαμε κληθεί εκτάκτως να βρεθούμε στο κτήριο της οδού Αριστείδου, μείναμε άναυδοι. Μια παλιά εικόνα, που μας συγκίνησε. Η συγκίνηση μεγάλωσε όταν η Μελίνα είπε πως πρόκειται για έργο του Ελ Γκρέκο.
Πρώτη Απριλίου του 1983 και ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος βρίσκεται στην Ερμούπολη και εξετάζει τις εικόνες του ναού. Στη συγκεκριμένη, ξεχωρίζει πως υπάρχει υπογραφή ζωγράφου. Σύντομα αντιλήφθηκε ποιος ήταν «ο δείξας». Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, που είχε φιλοτεχνήσει τη σπουδαία λατρευτική εικόνα περί το 1565.
Σύμφωνα με μαρτυρία του προϊσταμένου του Ναού, αρχιμανδρίτη Αλέξ. Τσιουχάρη, την Παρασκευή 1-4-1983 ο κ. Μαστορόπουλος παρατήρησε την εικόνα, που βρισκόταν σε προσκυνητάρι στον Πρόναο, καλυμμένη με πολλά αφιερώματα και με ασημένια επικάλυψη των μορφών του Ιησού και της Θεοτόκου, μαυρισμένη από το χρόνο. Αφού, με τη συγκατάθεση του παρόντος εφημερίου, π. Κωνσταντίνου Κοντού, αφαιρέθηκαν τα αφιερώματα και οι επικαλύψεις, ύστερα από ένα πρόχειρο καθαρισμό στα σημεία που πίστευε ότι θα μπορούσε ίσως να βρει υπογραφή αγιογράφου, αποκαλύφθηκε η υπογραφή “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας”».
Μπορεί να φανταστεί κάποιος τον συγκλονισμό του… Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα η αγιογραφία που έχει μπροστά του να έχει ζωγραφιστεί από τον Ελ Γκρέκο, έναν από τους μεγαλύτερους αναγεννησιακούς ζωγράφους της ιστορίας. Οι ιερείς που βρίσκονται στον ναό για τον τυπικό έλεγχο σοκάρονται κι αυτοί. Πού να ήξεραν πως η φθαρμένη εικόνα που είχαν τόσα χρόνια σε μια γωνιά της εκκλησίας ήταν έργο τέτοιου μεγέθους!
Ο Γεώργιος Μαστορόπουλος ζητάει από τον παρόντα εφημέριο, π. Κωνσταντίνο Κοντό, να τη μεταφέρει με μεγάλη προσοχή για μελέτη και συντήρηση στην Αθήνα. Η συγκατάθεση του τότε Μητροπολίτη Σύρου, Δωρόθεου Α΄ δίδεται. Ο ενθουσιασμός είναι ήδη πολύ μεγάλος.
Η εικόνα μεταφέρθηκε εν θριάμβω, με πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού, στην Αθήνα, όπου παρουσιάστηκε από τη Μελίνα στις 8 Αυγούστου. Μετά, συντηρήθηκε από τον συντηρητή Σταύρο Μπαλτογιάννη στα εργαστήρια του Βυζαντινού Μουσείου. Η υπογραφή, γνήσια, του σπουδαίου ζωγράφου, είναι η μόνη μέχρι τώρα σωζόμενη της πρώιμης περιόδου με ολόκληρο το όνομά του, “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας” («δείκνυμι» με την αρχαία έννοια σημαίνει: «δημιουργώ, επινοώ»).
Η εικόνα είχε βέβαια φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου και το μόνο που διακρίνεται είναι η μορφή της Παναγίας στο νεκρικό κρεβάτι. Ο αείμνηστος Σταμάτης Μπαλτογιάννης δούλεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα προκειμένου να τη συντηρήσει. Ηταν άγνωστη και θεωρήθηκε εξ αρχής σπουδαίο έργο. Επεστράφη στη Σύρο, ενώ, λόγω της σημασίας και της αξίας της, τα μέτρα ασφαλείας γύρω της είναι πολύ ισχυρά. Η αγιογραφία βρίσκεται εντοιχισμένη σε μάρμαρο, από πάνω της υπάρχει συναγερμός και ψηλά μια κάμερα ασφαλείας που καταγράφει κάθε κίνηση των επισκεπτών της. Κάποιες φορές με την άδεια της τοπικής Μητρόπολης μεταφέρεται σε μεγάλα μουσεία του κόσμου ώστε να παρουσιαστεί σε εκθέσεις.
Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο σκηνές. Στο κάτω μέρος η Παναγία απεικονίζεται στο νεκρικό κρεβάτι με τα χέρια σταυρωμένα, ενώ ο Χριστός γέρνει προς το μέρος της. Εκείνος κρατά στα χέρια του ένα φασκιωμένο μωρό, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, συμβολίζει την ψυχή της. Δίπλα της στέκονται άγγελοι. Στο επάνω μέρος φαίνεται ξανά η Παναγία, αυτήν τη φορά στα σύννεφα, με τη συνοδεία αγγέλων, και λίγο πιο δίπλα ο απόστολος Θωμάς, σε στάση δέησης, να παραλαμβάνει τη ζώνη της.
Ενώ ο πίνακας εμφανίζει πάρα πολλά βυζαντινά στοιχεία, παρουσιάζει μερικά παραλλαγμένα χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν την τέχνη του Ελ Γκρέκο διάσημη παγκοσμίως. Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή. Αλλωστε, η Κρήτη κατά την εποχή του Θεοτοκόπουλου ήταν ενετοκρατούμενη, με αποτέλεσμα να υπάρχει επιρροή και στην τέχνη της αγιογραφίας.
Η σημασία του πίνακα της «Κοίμησης της Θεοτόκου» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είναι πολύ μεγάλη. Θεωρείται ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου, μαζί με τον «Ευαγγελιστή Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» και την «Προσκύνηση των Μάγων». Πολλοί αναλυτές, μάλιστα, υποστηρίζουν πως έχει κοινά στοιχεία με την «Ταφή του κόμη του Οργκάθ», έναν από τους «λαμπρότερους πίνακες που υπάρχουν στην Ισπανία».
Το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης.
Όσοι επέζησαν μπήκαν στα καράβια και κατευθύνθηκαν προς τις Κυκλάδες, με τη Σύρο να αποτελεί τελικό προορισμό για αρκετούς από αυτούς, καθώς το νησί εκείνη την περίοδο ήταν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς σταθμούς της χώρας. Η ίδια η εκκλησία στην οποία βρίσκεται σήμερα ο πίνακας του Ελ Γκρέκο χτίστηκε από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, γι’ αυτό και, εκτός από Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λέγεται και «εκκλησία των Ψαριανών».
