Αν δέκα χρόνια πριν, άκουγε κάποιος τον όρο «τεχνητή νοημοσύνη» το μυαλό του πιθανότατα θα πήγαινε σε κάποια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Σήμερα, η τεχνητή νοημοσύνη όχι απλώς δεν φαντάζει κάτι μακρινό και ουτοπικό, αλλά αποτελεί μέρος της καθημερινότητας μας. Από το ποια διαδρομή θα επιλέξεις ώστε να αποφύγεις την κίνηση, έως την τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου για να ξεκλειδώσεις το κινητό σου και τoυς «έξυπνους βοηθούς» για να δώσεις προφορικές εντολές, δεν είναι υπερβολή να πούμε πως όλοι μας, σήμερα, «κουβαλάμε αλγορίθμους» στην τσέπη μας.
Του Δημήτρη Τζανιδάκη*
H τεχνητή νοημοσύνη, όμως, υπόσχεται πολλά περισσότερα στο άμεσο μέλλον· καλύτερη υγειονομική περίθαλψη, εξατομικευμένη ιατρική, φθηνότερη βιώσιμη ενέργεια, ασφαλέστερες μεταφορές και βελτιωμένες χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, είναι μόνο μερικά από τα οφέλη που μπορεί να αποφέρει. Μάλιστα, σύμφωνα με εκτιμήσεις, έχει τη δυνατότητα να συνεισφέρει μέχρι και 15 τρισεκατομμύρια δολάρια στην παγκόσμια οικονομία έως το 2030. Ωστόσο, η τεχνητή νοημοσύνη συνοδεύεται από κοινωνικές, νομικές και κυρίως ηθικές προκλήσεις που οφείλουν άμεσα να μας απασχολήσουν σοβαρά.
Αξιολογώντας δεδομένα και πραγματικά γεγονότα των τελευταίων ετών, διαπιστώνει κανείς αρκετά κενά σημεία σχετικά με τη χρήση της ΤΝ, τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και βελτίωσης. Φαινόμενα κοινωνικής χειραγώγησης, εφαρμογής προκαταλήψεων και διακρίσεων, παραβίασης ιδιωτικότητας, παραπληροφόρησης και απουσίας διαφάνειας στη λήψη αποφάσεων είναι ενδεικτικά των ζητημάτων που εγείρει η ανεξέλεγκτη χρήση της ΤΝ. Κατά συνέπεια, ο τρόπος που χρησιμοποιούμε την τεχνολογία μπορεί να επηρεάσει άμεσα τις ζωές μας. Η απουσία λογοδοσίας, εποπτείας και υπευθυνότητας, μπορούν πολύ εύκολα να μετατρέψουν μια ευεργετική και ρηξικέλευθη τεχνολογία σε ψηφιακό εφιάλτη.
Υπάρχει, άραγε, τρόπος να αξιοποιήσουμε τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης ελαχιστοποιώντας, παράλληλα, τους κινδύνους που ανακύπτουν από τη χρήση της; Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την τεχνολογία ώστε να βελτιώνει και να συμπληρώνει αντί να υποκαθιστά την ανθρώπινη κρίση; Είναι εφικτό να ενσωματώσουμε μηχανισμούς λογοδοσίας και διαφάνειας στην αυτοματοποιημένη λήψη αποφάσεων και να επεκτείνουμε μέσω της ΤΝ τα ανθρώπινα δικαιώματα και το Κράτος δικαίου; Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα, η Ευρώπη έρχεται να απαντήσει μέσω του πρώτου ρυθμιστικού πλαισίου πάνω στην ΤΝ παγκοσμίως, το AI Act.
Ο προτεινόμενος αυτός κανονισμός, καλύπτει όλους τους τύπους και τομείς ΤΝ πλην του στρατιωτικού και τους ταξινομεί με βάση τον κίνδυνο. Εφαρμογές όπως η βιομετρική μαζική επιτήρηση, η κοινωνική βαθμολόγηση και η υποσυνείδητη χειραγώγηση ατόμων θα απαγορεύονται, ενώ συστήματα που μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την ασφάλεια ή τα θεμελιώδη δικαιώματα όπως βιομετρική ταυτοποίηση και κατηγοριοποίηση προσώπων, θα θεωρούνται υψηλού ρίσκου. Σε αυτήν την περίπτωση, θα απαιτείται υποχρεωτική αυτοαξιολόγηση πριν διατεθούν στην αγορά, τεχνική τεκμηρίωση αλλά και ανθρώπινη εποπτεία. Οι εφαρμογές ΤΝ περιορισμένου ρίσκου θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις ελάχιστες απαιτήσεις διαφάνειας. Οι χρήστες θα πρέπει να γνωρίζουν πότε αλληλεπιδρούν με την ΤΝ και κατ’ επέκταση να επιλέγουν οι ίδιοι αν θέλουν να συνεχίσουν.
Η παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη (Generative AI) συνιστά μια ξεχωριστή κατηγορία. Η ανάπτυξη συστημάτων νευρωνικών δικτύων όπως το ChatGPT ή το Dall-E που μπορούν να παράξουν κείμενο, εικόνα και ήχο σε επίπεδο συγκρίσιμο με το ανθρώπινο αποτελεί μια νέα τεχνολογική επανάσταση που αλλάζει ριζικά την καθημερινότητα μας και τη λειτουργία της οικονομίας. Μολονότι στην αρχική πρόταση νόμου δεν υπήρχαν σαφείς αναφορές στη ρύθμιση της παραγωγικής τεχνητή νοημοσύνης (ενδεικτικό το γεγονός πως η λέξη «chatbot» αναγραφόταν μόλις μία φορά) μέσω ενσωμάτωσης μεταγενέστερων τροπολογιών τα συστήματα αυτά θα υποχρεούνται να συμμορφώνονται με τους εξής κανόνες διαφάνειας: να αναγράφουν πως το περιεχόμενο έχει δημιουργηθεί από ΤΝ, να αποτρέπουν τη παραγωγή παράνομου περιεχομένου και να δημοσιεύουν περιλήψεις πνευματικής ιδιοκτησίας των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν.
Εν κατακλείδι, η Ευρώπη προτείνει έναν καινοτόμο και ανθρωποκεντρικό τρόπο ρύθμισης της ΤΝ βασισμένο στον κίνδυνο που ενέχουν οι εφαρμογές της για την υγεία, την ασφάλεια και τα θεμελιώδη δικαιώματα μας. Φυσικά, ο δρόμος είναι μακρύς και όχι ευθύγραμμος μέχρι την ενσωμάτωση του νόμου από τα κράτη-μέλη και την πλήρη λειτουργία του. Ο τρόπος διασφάλισης της σωστής εφαρμογής του Act, η ευελιξία του νόμου και η διαχρονικότητα και ανθεκτικότητα του στην εξέλιξη της τεχνολογίας, επίσης, συνδιαμορφώνουν μια εξίσωση για δυνατούς λύτες. Το στοίχημα που έχει μπροστά της η ΕΕ είναι να δημιουργήσει, όπως και με το GDPR, άλλο ένα «Brussels Effect» παρακινώντας περισσότερες χώρες να υιοθετήσουν πιο ηθικά και ανθρωποκεντρικά ρυθμιστικά πλαίσια και καθιστώντας, παράλληλα, τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές, παγκόσμιες. Το πρώτο κρίσιμο βήμα, έχει ήδη γίνει.
Ο Δημήτρης Τζανιδάκης είναι Οικονομολόγος – Πολιτικός Επιστήμων
