«Ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, τόσο έξυπνο όσο και φιλόδοξο… Δείτε τον Πικάσο και το Παρίσι να λαμπυρίζουν με νέο φως» γράφει ένας κριτικός για το βιβλίο της Annie-Cohen Solal. Ένα βιβλίο με τον τίτλο «Πικάσο ο ξένος», το οποίο παρουσιάζει την θυελλώδη σχέσης του Ισπανού καλλιτέχνη με την υιοθετημένη πατρίδα του: τη Γαλλία. Ένα έργο βαθιάς μελέτης, που κρύβει και εκπλήξεις. Όπως ότι πριν ο Πικάσο γίνει Πικάσο παρακολουθούνταν συνεχώς από την αστυνομία. Κάτι που, πάντως, δεν εκπλήττει. Ο Πικάσο σε όλη του τη ζωή υπήρξε ριζοσπαστικός. Πολλώ μάλλον στη νιότη του.
Εν μέσω πολιτικών εντάσεων την άνοιξη του 1901, επισημάνθηκε ως αναρχικός από τις υπηρεσίες ασφαλείας – η πρώτη από τις πολλές καταχωρήσεις του φακέλου του. Αν και σύντομα έγινε ο ηγέτης της κυβιστικής πρωτοπορίας και κατόπιν πάμπλουτος, καθώς η φήμη του μεγάλωνε παγκοσμίως, η τέχνη του Πικάσο αποκλείστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις δημόσιες συλλογές στη Γαλλία μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ιδιοφυΐα που συνέλαβε την Guernica ως δήλωση κατά του φασισμού το 1937, αρνήθηκε τη γαλλική υπηκοότητα τρία χρόνια αργότερα, τις παραμονές της ναζιστικής κατοχής. Δεν έγινε ποτέ πολίτης της Γαλλίας, ωστόσο εμπλούτισε και γέμισε με δύναμη τον πολιτισμό της όπως λίγες άλλες μορφές στην ιστορία της χώρας. Σε μια χώρα όπου η αστυνομία και η συντηρητική Académie des Beaux-Arts (Ακαδημία Καλών Τεχνών) αντιπροσώπευαν δύο βασικούς πυλώνες του κατεστημένου εκείνη την εποχή, ο Πικάσο αντιμετώπισε ένα τριπλό στίγμα—ως ξένος, πολιτικός ριζοσπάστης και καλλιτέχνης της avant-garde.
Η έκδοση προσεγγίζει Πικάσο την καριέρα και το έργο του καλλιτέχνη από μια εντελώς νέα οπτική γωνία, κάνοντας εκτενή χρήση συναρπαστικών αρχειακών πηγών. Τις οποίες, η συγγραφέας μελέτησε επί πολλά χρόνια. Σε αυτή την πρωτοποριακή αφήγηση, ο Πικάσο εμφανίζεται ως καλλιτέχνης μπροστά από την εποχή του όχι μόνο αισθητικά αλλά και πολιτικά, ένας που αγνόησε τους εθνικούς «δρόμους» υπέρ των σύγχρονων κοσμοπολίτικων μορφών.
Ο καθένας μπορεί να συμβουλευτεί τα αρχεία της αστυνομίας του Παρισιού», γράφει η Annie Cohen-Solal στην αρχή του νέου της βιβλίου. Στα τμήματα της αστυνομίας, βρίσκει ένα τεράστιο αρχείο. «Μόλις συνάντησα έναν ύποπτο—έναν «ξένο» που, στις 25 Οκτωβρίου 1900, έφτασε στο Παρίσι για πρώτη φορά, για να βρεθεί θύμα της αστυνομίας λίγους μήνες αργότερα» σημειώνει.
Ο φάκελος της υπόθεσης αυτού του αλλοδαπού θα μεγάλωνε κάθε χρόνο για το υπόλοιπο της ζωής του, γράφει ο Cohen-Solal, γεμάτος αναφορές, πρακτικά ανάκρισης, άδειες διαμονής, φωτογραφίες ταυτότητας, δακτυλικά αποτυπώματα, αποδείξεις ενοικίου και αιτήματα πολιτογράφησης. Ο εν λόγω είναι ο Πάμπλο Πικάσο, ο οποίος μετακόμισε στο Παρίσι στις αρχές του αιώνα, όπου, σύμφωνα με την συγγραφέα, σύντομα χαρακτηρίστηκε ως απειλή για το κράτος.
«Η ανακάλυψη των αστυνομικών αρχείων του Πικάσο ήταν στην πραγματικότητα ένα σοκ», λέει η Cohen-Solal στην The Art Newspaper . «Δεν μπορούσα να πιστέψω πόσες φορές χρειάστηκε να πάει στο αστυνομικό τμήμα για να πάρει το carte d’identité d’étranger (τα έγγραφα ταυτότητας που απαιτούνται για έναν αλλοδαπό), το οποίο έπρεπε να ενημερώνεται κάθε δεύτερο χρόνο, με τα δακτυλικά του αποτυπώματα και με εικόνες ταυτότητας στις οποίες έμοιαζε με παράνομο. Στον φάκελο του Πικάσο, που άνοιξε το 1901 — όταν δεν ήταν ακόμη 20 ετών— οι αστυνομικοί έγραψαν ότι αντιπροσώπευε απειλή για τη χώρα».
Περιγράφει την έρευνά της ως «επιστημονικό κυνήγι θησαυρού» για το οποίο διασταύρωσε δεδομένα, κάνοντας ενδελεχή έρευνα μεταξύ της αστυνομίας και των εθνικών αρχείων, και χρησιμοποιώντας στοιχεία από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη και στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον DC. «Έτσι μπόρεσα να συγκρίνω, για παράδειγμα, δύο αστυνομικούς φακέλους ταυτόχρονα: αυτόν του Πικάσο και του Sante Geronimo Caserio, του νεαρού Ιταλού αναρχικού φούρναρη που δολοφόνησε τον Γάλλο πρόεδρο το 1894», λέει. «Ο Πικάσο περιγράφηκε ως πολύ πιο επικίνδυνος από την αστυνομία από τον Καζέριο!»
Ο Κοέν-Σολάλ συνειδητοποίησε ότι τα πρώτα 45 χρόνια του στη Γαλλία, ο Πικάσο στιγματίστηκε με τρεις τρόπους: ως ξένος, ως αναρχικός και ως καλλιτέχνης της avant-garde. «Ανακάλυψα επίσης πόσο έξοχα χειρίστηκε ο Πικάσο αυτή την κατάσταση, χτίζοντας πολύ ισχυρά δίκτυα, τόσο στη Γαλλία όσο και στον δυτικό κόσμο», λέει.
Το βιβλίο εστιάζει στην ανάπτυξη της avant-garde στις αρχές του 20ου αιώνα, διερευνώντας, για παράδειγμα, την καριέρα και τον αντίκτυπο προσωπικοτήτων όπως ο Kahnweiler. Στο Παρίσι, ο Πικάσο σχετιζόταν με μια ομάδα μεταναστών που μοιράζονταν ένα πολυπολιτισμικό υπόβαθρο και καταλάβαιναν ακριβώς τι έκανε ο καλλιτέχνης την εποχή του κυβισμού, ενώ κανείς στο γαλλικό καλλιτεχνικό κατεστημένο δεν κατανοούσε τις καινοτομίες του.
«Αυτοί οι άλλοι ομογενείς είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη του Πικάσο», λέει ο Cohen-Solal. «Και έτσι, αποφάσισα να εξερευνήσω ποιοι ήταν, πώς σκέφτονταν, πώς εξελίχθηκαν και πώς αλληλεπιδρούσαν με τον Πικάσο. Περιέγραψα μια συναρπαστική συλλογή χαρακτήρων από τη Gertrude Stein, την ποιήτρια από τις ΗΠΑ, μέχρι τον Kahnweiler και τον Vincenc Kramář, τον μελετητή από την Πράγα, και τον Carl Einstein, τον κριτικό και αφοσιωμένο διανοούμενο από την Πρωσία».
Η αποξένωση του Πικάσο δίνει επίσης μια νέα διάσταση στην τέχνη του μετά το 1914. Η Κοέν-Σολάλ υποστηρίζει ότι ήταν δύσκολο να κατανοήσει κανείς τις διαφορετικές αισθητικές περιόδους που πέρασε ο Πικάσο, δουλεύοντας ως σκηνογράφος και σουρεαλιστής καλλιτέχνης, για παράδειγμα. «Γιατί άρχισε να εργάζεται ως διακοσμητής θεάτρου για τον Σεργκέι Ντιαγκίλεφ, τον σκηνοθέτη των Ρωσικών Μπαλέτων, εξ αρχής; Επειδή μετά τον Δεκέμβριο του 1914, όταν το απόθεμα του Kahnweiler κατασχέθηκε από την αστυνομία -επειδή ο Kahnweiler ήταν Γερμανός πολίτης- ο Picasso έπρεπε να βρει άλλες επαγγελματικές επαφές, δηλαδή «γωνιές» όπου μπορούσε να λειτουργήσει και να παράγει, προστατευμένος από το γαλλικό κράτος».
Το βιβλίο εμβαθύνει επίσης στην έντονη σχέση που είχε ο Πικάσο με τη μητέρα του, Μαρία Πικάσο Λόπεζ, μέσα από εκατοντάδες στοργικά μηνύματα μεταξύ των δύο. «Ήταν μια αποστολή στο μικρό-σύμπαν του Πικάσο», λέει ο Cohen-Solal. «Άνοιξα, ένα-ένα, τα χιλιάδες γράμματα που του έγραψε η μητέρα του, παρατηρώντας τον τρόπο που τα άνοιξε, μερικά με τα δάχτυλά του, άλλα με ένα μαχαίρι, ανακαλύπτοντας ότι μερικά ήταν λερωμένα από μπογιά ή καφέ».
Και τι σκέφτηκε για τον Ισπανό καλλιτέχνη αφού πέρασε χρόνια κοιτάζοντας όλα τα έγγραφά του; «Σίγουρα βρήκα τον Πικάσο πολύ πιο συναρπαστικό μέχρι το τέλος της έρευνάς μου».
Ο Πικάσο, που πέθανε στις 8 Απριλίου 1973, πριν από μισόν αιώνα ακριβώς, γεννήθηκε στη Μάλαγα και σπούδασε στη Βαρκελώνη και τη Μαδρίτη, έζησε όμως όλα τα υπόλοιπα χρόνια στη Γαλλία.
• Picasso the Foreigner: An Artist in France, 1900-1973, Annie Cohen-Solal, Farrar, Straus and Giroux, 608pp, $40
