Υπήρξε επί δεκαετίες το νησί των ζωντανών νεκρών, των λεπρών. Ακόμη και η αναφορά στο όνομά της αποτελούσε ταμπού για πολλά χρόνια. Στις μέρες μας, η Σπιναλόγκα έχει μετατραπεί με σεβασμό και μέτρο σε έναν προορισμό ανθρώπων που θέλουν να δουν πώς ζούσαν εκεί οι εξόριστοι λόγω ασθένειας. Και είναι πολλοί. Ετσι, η πολιτεία συνεχίζει τα έργα στη νησίδα. Στο Συμβούλιο Μουσείων συζητήθηκε η προμελέτη της μόνιμης έκθεσης στα κτήρια του Λεπροκομείου (κοιτώνες και νοσοκομείο) στη Σπιναλόγκα/
Η μικρής έκτασης και σπουδαίας σημασίας εγκατάσταση, αποτελεί ένα πολιτισμικό παλίμψηστο. Κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις περιόδους είναι ότι το νησί, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, αποτελεί έναν τόπο εξορίας για τους ανεπιθύμητους. Είναι ένα νησί όπου κανένας δεν ήθελε να ζήσει. Μέσα όμως σε αυτό το δύσκολο, αφιλόξενο αλλά ιδιαίτερου φυσικού κάλλους περιβάλλον, οι κάτοικοι κατόρθωσαν να ξεπεράσουν λιγότερο ή περισσότερο τις αντιξοότητες της ζωής και να αγωνιστούν για τη βελτίωση των συνθηκών.
Η Σπιναλόγκα, σύμφωνα με όσα ακούστηκαν στο Συμβούλιο, αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη θέληση και τον αγώνα για κάτι καλύτερο. Οι Ενετοί μετατρέπουν τον άγονο βράχο σε ισχυρό φρούριο, οι μουσουλμάνοι σε ένα από τα ισχυρότερα οικονομικά και εμπορικά κέντρα της περιοχής ενώ οι ασθενείς του λεπροκομείου δημιουργούν μια κοινωνία αλληλεγγύης. Για το λόγο αυτό αποτελεί μνημείο με οικουμενική διάσταση και αξία που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για καλλιτεχνική δημιουργία.
Στην οργάνωση χώρων προβλέπεται πως θα αξιοποιηθούν οι δύο κοιτώνες του Λεπροκομείου και το κτήριο του Νοσοκομείου. Στους κοιτώνες θα στεγαστεί η υποδοχή κοινού και θα παρουσιάζονται δύο ενότητες (Η Σπιναλόγκα και το περιβάλλον της και Σπιναλόγκα. Ένα μικρό νησί με μεγάλη ιστορία) σε έκταση 197 τ.μ. Στον ίδιο χώρο παρουσιάζεται πολύ συνοπτικά η ιστορία του κτηρίου των κοιτώνων που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 30 για να καλύψει τις ανάγκες του λεπροκομείου. Στον όροφο θα υπάρχουν οι ενότητες ενετικής και οθωμανικής περιόδου, που θα αναπτύσσονται σε 251 τ.μ.
Στο ισόγειο του βορείου κτηρίου θα υπάρχουν χώροι γραφείων, αποθηκευτικός χώρος, χώροι υγιεινής για το κοινό και η υποενότητα «ΗΣπιναλόγκα στις τέχνες. Το νησί ως πηγή έμπνευσης και δημιουργίας» πριν από την έξοδο του επισκέπτη.
Στον όροφο θα αναπτύσσεται ενότητα περιόδου Λεπροκομείου, σε εμβαδόν 227 τ.μ. Και τα δύο κτήρια των κοιτώνων θα είναι προσβάσιμα σε ΑΜΕΑ με τη χρήση ραμπών και ανελκυστήρων.
Κτήριο Νοσοκομείου: αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (για περιοδικές εκθέσεις, διαλέξεις, συνέδρια και εκδηλώσεις), χώρος κυλικείου, αποθηκευτικός χώρος, γραφείο και WC. Το κτήριο θα είναι προσβάσιμο σε ΑΜΕΑ.
Η αξιοποίηση των συγκεκριμένων κτηρίων έγινε με κριτήριο ότι αποτελούν τα μοναδικά εναπομείναντα κατάλοιπα της οργανωμένης οικοδομικής δραστηριότητας της περιόδου του Λεπροκομείου, καθώς τα υπόλοιπα κατεδαφίστηκαν τη δεκαετία του 1980.
Η μόνιμη έκθεση θα αναπτυχθεί στους δύο κοιτώνες (νότιο και βόρειο κτήριο) του Λεπροκομείου και χωρίζεται σε 4 μεγάλες εννοιολογικά αυτοτελείς ενότητες και μια μικρή ενότητα με τη διαχρονία της κατοίκησης της νησίδας. Ουσιαστικά καλύπτει χρονολογικά μια περίοδο από το 16 ο αι. (ενετική) έως τον 20 ο αι. (1957, τελευταίο έτος λειτουργίας του λεπροκομείου).
Σκοπός της μόνιμης έκθεσης, όπως τονίστηκε στο Συμβούλιο Μουσείων, είναι να παρουσιάσει την μοναδική ιστορία της νησίδας όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις διαφορετικές περιόδους κατοίκησης και τις ιδιαίτερες συνθήκες που διαμορφώνονται σε αυτές.
Επιμέρους στόχοι: Να γίνουν αναφορές στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής γύρω από το νησί. Να λειτουργήσει συμπληρωματικά στο χώρο δημιουργώντας μια αφήγηση που να βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των μνημείων και να ενθαρρύνει μια ολοκληρωμένη μουσειακή εμπειρία. Να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα φωτίζοντας τις ιστορίες των ανθρώπων που κατοίκησαν το νησί. Να βοηθήσει τον επισκέπτη να βιώσει την ιδιαιτερότητα της ζωής στο νησί. Να διαχειριστεί το θέμα της μνήμης και της «δύσκολης κληρονομιάς» και να δημιουργήσει ενότητες ανοιχτές σε ερμηνεία καλλιεργώντας την κριτική σκέψη και τον προβληματισμό των επισκεπτών. Να δημιουργήσει το κατάλληλο πλαίσιο για την ανάδειξη των αντικειμένων και του εποπτικού υλικού της συλλογής. Να επιλέξει ερμηνευτικά μέσα που να ανταποκρίνονται στις διαφορετικές απαιτήσεις και ανάγκες των επισκεπτών. Να είναι προσβάσιμη από ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό.
Η νησίδα της Σπιναλόγκας βρίσκεται στη βόρεια είσοδο του κόλπου της Ελούντας, σε θέση κλειδί για τον έλεγχο του φυσικού λιμανιού της. Εχει έκταση 85 στρέμματα και υψόμετρο 53 μ. Το νησί οχυρώθηκε κατά την αρχαιότητα, το πιθανότερο κατά την ελληνιστική περίοδο, με μεγάλο οχυρωματικό περίβολο. Πάνω στα ερείπια αρχαίου κάστρου οι Βενετοί οικοδόμησαν ισχυρό φρούριο, που σχεδιάστηκε σύμφωνα με την οχυρωματική πρακτική του προμαχωνικού συστήματος από τον Genese Bressani και τον Latino Orsini.
Σπιναλόγκα (Μακρά Άκανθος), το νησί των δακρύων. Δεύτερο περισσότερο επισκέψιμο μνημείο στην Κρήτη και έκτο στην Ελλάδα. Η Σπιναλόγκα είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση παλίμψηστου αρχαιολογικού χώρου (Ενετικά, Οθωμανικά κατάλοιπα) με έντονες μνήμες από τη νεότερη ιστορία του (Λεπροκομείο). Τότε, που με απόφαση της Κρητικής Πολιτείας ήταν από το 1903 το νησί των ζωντανών νεκρών. Ακόμη και η αναφορά στο όνομά της αποτελούσε ταμπού για πολλά χρόνια.
Το 1970 η νησίδα κηρύχθηκε προστατευόμενη αρχαιολογική περιοχή. Σε όλη την επιφάνεια υπάρχουν κατάλοιπα και ενδιάμεσων περιόδων. Από την οικοδόμηση του φρουρίου (1579-1586) έως τις κατοικίες των Χαΐνηδων επαναστατών που παρενοχλούσαν τους Τούρκους κατά την περίοδο του κρητικού πολέμου (1645-1669) και τον οθωμανικό οικισμό που διαμορφώθηκε σταδιακά από το 1715 με την κατάληψη της Σπιναλόγκας.
Τέλη του 19ου αιώνα στο λιμάνι της γίνεται εξαγωγικό εμπόριο και στη νησίδα συγκεντρώνονται πολλοί ναυτικοί. Οι πολιτικές εξελίξεις συντελούν και πάλι στην εγκατάλειψη του οικισμού, έως ότου, το 1903 η Κρητική Πολιτεία θέσπισε την απομόνωση των λεπρών και αποφάσισε τη δημιουργία του Λεπροκομείου.
Οι άρρωστοι κατοίκησαν στα κτίρια του τούρκικου οικισμού και σε σύγχρονα κτήρια που κατασκευάσθηκαν κατά τη δεκαετία του ’30. Η οικοδομική δραστηριότητα του Λεπροκομείου επέφερε δραματικές επεμβάσεις στα κτήρια του οικισμού και στις οχυρώσεις του φρουρίου. Το οθωμανικό τέμενος μετατράπηκε σε νοσοκομείο, ο προμαχώνας Donato σε νεκροταφείο του Λεπροκομείου, ενώ το 1939 για να ανοιχθεί ο περιμετρικός δρόμος, που υπάρχει σήμερα στη νησίδα, καταστράφηκαν με δυναμίτιδα μεγάλα τμήματα του τείχους. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες, οι δυστυχισμένες αυτές ψυχές κατάφεραν να αναπτύξουν στο νησί μια ιδιόρρυθμη κοινωνία με τους δικούς της κανόνες και αξίες.
Στα λιθόστρωτα σοκάκια του μπορεί να δει ο επισκέπτης απομεινάρια του θαυμαστού πολιτισμού που είχαν αναπτύξει οι κάτοικοι, ερείπια σπιτιών, του νοσοκομείου, του σχολείου, καθώς και μαγαζιά για την τροφοδοσία τους. Οι άνθρωποι εκεί, παρά και εναντίον κάθε αντιξοότητας συνέχιζαν να εργάζονται, να μορφώνονται και να ζουν με αξιοπρέπεια μέχρι το 1957. Όταν έφυγε και ο τελευταίος ασθενής, καθώς το 1948 ανακαλύφθηκε επιτέλους το φάρμακο κατά της λέπρας, ακολούθησαν χρόνια εγκατάλειψης και ερήμωσης, σε μια προσπάθεια να σβηστούν από τη συλλογική μνήμη όσα τραγικά συνέβησαν εκεί.
Για πολλά χρόνια η Σπιναλόγκα ήταν σαν να μην υπήρξε ποτέ. Αλλά το μυθιστόρημα της Χίσλοπ, μαζί με την τηλεοπτική μεταφορά του, άλλαξαν όλα αυτά. Έτσι έγινε γνωστό το ηλιόλουστο χωριό με τα βενετσιάνικα πέτρινα σπίτια και τα υπόλοιπα ερείπια μιας διαφορετικής εποχής. Ξαφνικά, οι άνθρωποι άρχισαν να μιλούν για αυτό.
