Μεγαλύτερη από ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί, ήταν η επιτυχία της χώρας μας με την επιστροφή των 161 αρχαιοτήτων κυκλαδικής προέλευσης. Πρώτον, επειδή είναι πάντοτε άκρως σημαντικό το να επιστρέφουν αρχαιότητες που έχουν ανασκαφεί και εξαχθεί λαθραία στο εξωτερικό. Δεύτερον, επειδή δεν χρειάστηκε χρόνος ή δικαστήρια, καθώς ο Λέοναρντ Στερν, μάς έδωσε τη συλλογή κυκλαδικών αρχαιοτήτων του, χωρίς καν να τη ζητήσουμε, αφού αγνοούσαμε την ύπαρξή της.
Οι επιτυχίες της Ελλάδας στη δίωξη της αρχαιοκαπηλίας είναι αρκετές, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι δυνατόν να βρούμε το δίκιο μας. Γύρω από τους συλλέκτες και τους αρχαιοπώλες υπάρχουν και δρουν πολλά κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, με τεράστια έσοδα και διασυνδέσεις. Γι’ αυτό και χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία και η Αίγυπτος, αλλά και άλλες, προσπαθούν με όλα τα μέσα να «σπάνε» τα δαχτυλίδια της αρχαιοκαπηλίας και να έχουν συλλήψεις και κατασχέσεις.
Σε αυτό βοηθά και ο γενικός εισαγγελέας Νέας Υόρκης και ιδίως ο βοηθός του ελληνικής καταγωγής συνταγματάρχης Μάθιου Μπογδάνος. Υστερα από πολυετείς και διεισδυτικές έρευνες η εισαγγελία έχει επιτυχίες στις οποίες συγκαταλέγονται και επιστροφές ελληνικών αρχαιοτήτων μεγάλης αξίας.
Δεν είναι όμως όλα καλά, ούτε όλα εφικτά. Οσο και οι νόμοι να γίνονται πιο αυστηροί διεθνώς, και οι διακρατικές συμφωνίες να εξοπλίζουν την δίωξη της αρχαιοκαπηλίας, στην πραγματικότητα τεράστιος αριθμός αρχαιοτήτων είναι «νόμιμος». Σε εισαγωγικά, καθώς αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχουν νόμοι που να έχουν διεθνή εφαρμογή και να προστατεύουν τις αρχαιότητες αυτές.
Με τα μέχρι στιγμής ισχύοντα, μονάχα αρχαιότητες που έχουν αποκτηθεί για πρώτη φορά ή εμφανίζονται στην αγορά ύστερα από το 1970, ελέγχονται ως προς την προέλευση και το ιστορικό τους. Το όριο τίθεται σε σχετική σύμβαση της UNESCO την οποία ακολουθούν όσα κράτη έχουν κυρώσει- ανάμεσά τους και η Ελλάδα.
Αν το αρχείο έχει εμφανιστεί πριν από το 1970, δεν έχει κλαπεί από μουσείο, αρχαιολογική αποθήκη ή αρχαιολογική συλλογή, και δεν βαρύνεται με στοιχεία πως προέρχεται από παράνομη ανασκαφή, τότε δεν γίνεται τίποτα. Παραμένει στο πρόσωπο ή τον φορέα στον οποίο ανήκει και είναι δυνατός ο δανεισμός για έκθεση ή η πώλησή του.
Η επιτυχία της Ελλάδας γίνεται λοιπόν μεγαλύτερη, καθώς, σύμφωνα με πληροφορίες, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης θεωρεί πως τα πιστοποιητικά για τις 161 αρχαιότητες είναι εντάξει.
Σε δεύτερο σημείο, θα τονίσουμε πως η συλλογή του Λ.Ν. Στερν είναι άγνωστη, εκτός ενός- δυο εξαιρέσεων, κατά τις οποίες ισάριθμα εκθέματα είχαν παρουσιαστεί δημόσια. Είναι σημαντικό για την Ελλάδα, επομένως, που της δόθηκε η ευκαιρία να αποκτήσει μια σημαντική συλλογή, της οποίας την ύπαρξη ουδείς γνώριζε.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, η όλη συζήτηση ξεκίνησε ανάμεσα στον συλλέκτη και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, ένα από τα κορυφαία μουσεία του κόσμου. Η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη, η οποία έλαβε γνώση, κινήθηκε αμέσως. Υστερα από διαπραγματεύσεις που χρειάστηκαν πολύ χρόνο και πολλή διαπραγματευτική ικανότητα, η συμφωνία έκλεισε ως εξής: Ο Στερν δώρισε τη συλλογή σε Ινστιτούτο του Ντέλαγουέαρ, για νομικούς λόγους, και από εκεί θα περάσει στην κυριότητα του ελληνικού δημοσίου. Ποιος δεν θα το ήθελε;
Όχι, λένε οι αιώνιοι δύσπιστοι, οι οποίοι αντιδρούν σε κάθε βήμα που πάει να γίνει από το κράτος (εν οις και πολλοί συνδικαλιστές). Επιμένουν ότι μπορούσε να τα δωρίσει απευθείας ο συλλέκτης στην Ελλάδα, παρότι αυτό ήταν αδύνατον. Δεν γνωρίζουν στοιχεία τα οποία θα έπρεπε να γνωρίζουν πριν μιλήσουν. Αλλά και πάλι, δεν είναι περίεργο να υπάρχουν αντιδράσεις με το «καλημέρα» σας, χωρίς γνώση των πραγμάτων.
Πρόσφατα είδε το φως της δημοσιότητας πληροφορία πως ένα από τα ειδώλια είχε περάσει από τα χέρια του γνωστού αρχαιοκάπηλου Τζανφράνκο Μπεκίνα. Κάτι τέτοιο όμως δεν αναφέρεται στο ιστορικό προέλευσής του. Επομένως, θα ήταν απίθανο να το παίρναμε, αν πηγαίναμε το θέμα στα δικαστήρια.
Όχι, λένε διάφοροι, εφόσον βρήκαμε εμπλοκή Μπεκίνα, θα έπρεπε να ζητήσουμε την παρέμβαση Αμερικανού εισαγγελέα και να φτάσουμε στο δικαστήριο. Μάλιστα. Θα φτάναμε όμως στο δικαστήριο; Και τι θα γινόταν, τότε, με τα υπόλοιπα 160; Μήπως θα τα ζητούσε πίσω ο Στερν; Πολύ πιθανό. Αλλά τώρα, τα πήραμε όλα. Επίσης, ο Μπεκίνα, ουδέποτε κατηγορήθηκε για το συγκεκριμένο αρχαίο, και, φυσικά, ουδέποτε δικάστηκε.
Ναι, θα αντιτάξει κανείς, αλλά υπάρχει και το ηθικό θέμα. Πώς αποδεχόμαστε προϊόντα αρχαιοκαπηλίας; Το σύνθημα «Κλεμμένα είναι» ντύνει ιδεολογικά όλο αυτό. Σαν να μην ήταν αμέτρητα τα κλεμμένα, ανάμεσά τους και τα γλυπτά του Παρθενώνα. Τα θέλουμε ή δεν τα θέλουμε πίσω αυτά τα τελευταία;
Τα συμφέροντα της χώρας είναι «απολύτως διασφαλισμένα» όπως δεν κουράζεται να λέει η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη. Στη συμφωνία προβλέπεται πως διασφαλίζονται όλα τα δικαιώματα του ελληνικού δημοσίου και κατά το παρελθόν και στο μέλλον. Εν ολίγοις: αν βρεθεί ένα για το οποίο υπάρχουν στοιχεία περί της λαθραίας διακίνησής του, βεβαίως και θα ισχύσει ο νόμος, και το θέμα θα φτάσει στο δικαστήριο.
Η υπουργός είχε ερωτηθεί αν υπήρχε άλλος τρόπος να γίνει ο επαναπατρισμός, καθώς υπάρχουν αντιρρήσεις και διαμαρτυρίες και απάντησε ότι η πολιτικής της Ελλάδας είναι να επαναπατρίζει τα εκτός συνόρων πολιτιστικά αγαθά μας. «Αλλά ο κάθε επαναπατρισμός αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση. Δεν υπάρχει ένας κανόνας που να αφορά όλους τους επαναπατρισμούς, γιατί ο καθένας έχει δικές του ιδιαιτερότητες. Προφανώς ακολουθείται το νομικό πλαίσιο, αλλά κάθε περίπτωση έχει τις δικές της, πάρα πολλές παραμέτρους».
Το βασικό κριτήριο κάθε φορά προκύπτει από την εξέταση των στοιχείων που διαθέτει η ελληνική πολιτεία και «εν προκειμένω το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών. Εξαρτώνται πολλά από αυτό, για την τακτική που θα ακολουθηθεί και ισχύει πολλά χρόνια το συγκεκριμένο κριτήριο.
Εν προκειμένω, προτιμήθηκε η εξωδικαστική διαδικασία. Διότι η δικαστική διεκδίκηση είναι πάρα πολύ σκληρή και απαιτεί στοιχεία που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν διαθέτουμε ούτε εμείς, ούτε άλλα κράτη. Για τις 161 αρχαιότητες εκτιμήθηκε πως ο επαναπατρισμός της συλλογής εν συνόλω μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τον δρόμο που ακολουθήσαμε.»
-Αν κάποια είναι πλαστά; Έγινε έλεγχος εκ των προτέρων; Ήταν μια άλλη ερώτηση.
«Οταν επαναπατρίζονται έργα τέχνης δεν εξετάζεται οποιαδήποτε αυθεντικότητα πριν. Αυτό μπορεί να αποτελεί αντικείμενο πολυετών ερευνών, αλλά γίνεται μετά. Ποτέ προηγουμένως δεν ερευνάται η γνησιότητα.
Να δώσουμε ένα παράδειγμα: τον Φεβρουάριο επαναπατρίστηκαν 47 έργα από τη συλλογή Μάικλ Στάινχαρντ. Είχαν κατασχεθεί από την Εισαγγελία της Νέας Υόρκης. Αποδείχθηκε ότι ανάμεσά τους υπήρχαν και πλαστά. Η αποκάλυψη έγινε όταν ήρθαν στη χώρα μας και τα εξέτασαν οι ειδικοί μας.
Παρένθεση εδώ: καθηγητής με κορυφαίες γνώσεις περί τα κυκλαδικά, είπε δημόσια πως τέσσερα ή πέντε από όσα εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είναι πλαστά και ότι έχει στείλει επιστολή στο Μουσείο, με κοινοποίηση στην υπουργό Πολιτισμού. Όμως, σύμφωνα με κύκλους και του Μουσείου και του υπουργείου, ουδέποτε έλαβαν σχετική επιστολή δική του ή άλλου.
Γιατί όμως η κατοχή δόθηκε σε ένα ιδιωτικό μουσείο; «Η κυριότητα και νομή αναγνωρίστηκε με τη συμφωνία ότι ανήκε ανέκαθεν στο ελληνικό κράτος» σύμφωνα με τη Λίνα Μενδώνη. «Είμαστε περήφανοι για τη συμφωνία αυτή. Ο συλλέκτης τα παρέδωσε στο συγκεκριμένο Ινστιτούτο HACI για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού, και αυτό τα διαχειρίζεται μέχρι τον οριστικό επαναπατρισμό τους.
Αλλά, το ελληνικό δημόσιο δεν παραιτείται από κανένα δικαίωμά του. Είτε παρελθοντικό, είτε μελλοντικό. Πριν από δύο χρόνια πήραμε δύο αντικείμενα από συλλέκτη αναγνωρίζοντάς του την καλή πρόθεση που είχε όταν τα προμηθεύθηκε. Στη συγκεκριμένη συμφωνία, δεν υπάρχει αυτό.
Από τη στιγμή που θα επαναπατριστούν, το Ινστιτούτο δεν θα έχει καμιά αρμοδιότητα. Αλλά και τώρα, για να κάνει οτιδήποτε, χρειάζεται την έγκριση του υπουργείου Πολιτισμού και πρέπει να ακολουθεί απαρεγκλίτως τον αρχαιολογικό νόμο».
-Και γιατί τα 15 ήρθαν τώρα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης;
«Το μουσείο ήταν συνομιλητής στην όλη προσπάθεια. Χρειαζόμασταν ένα ιδιωτικό μουσείο. Δεν μπορούσαμε να μετέχουμε στην ίδρυση του Ινστιτούτου ούτε ως κράτος ούτε ως κρατικός φορέας».
Το χειρότερο είναι το εξής πάντως: έχουμε μια τεράστια ελληνική επιτυχία. Δεκαπέντε αρχαιότητες θα εκτίθενται επί ένα χρόνο στην Ελλάδα, (μέχρι το φθινόπωρο του 23) και οι υπόλοιπες θα βρίσκονται 25 χρόνια σε κεντρική αίθουσα του Μητροπολιτικού Μουσείου. Αίθουσα στην οποία θα αναγράφεται πως αποτελούν ιδιοκτησία της Ελληνικής Δημοκρατίας. Και στην οποία, ως ανταπόδοση, θα προβάλλονται βίντεο και ψηφιακά προγράμματα για την Ελλάδα, και τον πολιτισμό των Κυκλάδων, του Αιγαίου δηλαδή. Βλέπουμε τίποτα κακό σε όλο αυτό;
Είναι τα 25 χρόνια πολλά; Βεβαίως και είναι. Όμως, συμφωνίες τέτοιου μεγέθους και σημασίας, απαιτούν και συμβιβασμούς. Οποιος θεωρεί πως δεν έπρεπε να γίνουν και έχει στοιχεία, ιδού ο Εισαγγελέας, ιδού και ο νόμος που ορίζει πως η χώρα μας δεν έχασε κανένα από τα δικαιώματά της, αποκτώντας τη συγκεκριμένη συλλογή.
