Τόπος σκληρός, κατοικημένος από ανθρώπους ευθείς, προκομμένους, μαχητές, το Σούλι ήταν πάντοτε ξεχωριστό για την Ελλάδα. Με την τεράστια συμβολή των Σουλιωτών στην απελευθέρωση της Ελλάδας, η περιοχή συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους τόπους ιστορικής μνήμης στη χώρα μας. Διαθέτει «σημαντικά τοπιακά, χωρικά και ανθρώπινακοινωνικά χαρακτηριστικά, ενός σύμπλοκου ‘πολιτισμικού τοπίου’, παγκόσμια μοναδικού, ο ορισμός του οποίου περιγράφεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο» σύμφωνα με όσα ακούστηκαν στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Το Συμβούλιο συζήτησε το γενικό σχέδιο (μάστερ πλαν) για την αξιοποίηση αυτού του θησαυρού.
Η του Σουλίου περιοχή διαθέτει οικισμούς, που παρά την εγκατάλειψη διατηρούν την ιστορική δομή τους. Ο ιδιότυπος και μοναδικός χαρακτήρας της από ιστορικής και οικιστικής πλευράς συγκροτείται βασικά από τέσσερις οικισμούς (Τετραχώρι Σουλίου). Αυτοί είναι το Σούλι (που ονομάζεται εσφαλμένα «Μεσοχώρι»), η Σαμονίβα, η Κιάφα και ο Αβαρίκος. Τον μείζονα χώρο του Σουλίου συμπληρώνει μία ομάδα άλλων επτά οικισμών που αποτελούν το Επταχώρι, έμμεσα συνδεδεμένοι με την ιστορικότητα του χώρου αλλά και σε άμεση φυσική ενότητα.
Το τοπίο συμπληρώνεται από τα διάσπαρτα σημεία ενδιαφέροντος (φυσικές κοιλάδες, ποταμούς και χαράδρες, ορεινά άνυδρα οροπέδια, οχυρώματα, ένα επιβλητικό απομονωμένο κάστρο, μικρές παραγωγικές πεδιάδες κ.α).
Το Σούλι κατοικήθηκε από τις Σουλιώτικες φάρες έως την εποχή της οριστικής τους εκδίωξης από τους Οθωμανούς (1822), οπότε και εγκαταλείφθηκαν και καταστράφηκαν όλα τα κτίσματα των οικισμών. Μόνον η Σαμονίβα επανακατοικήθηκε από το 1825, αποκλειστικά από κτηνοτρόφους.
Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της περιοχής του Τετραχωρίου, ως προϋφιστάμενες Σουλτανικές – κρατικές γαίες, αντανακλά τα αποτελέσματα που επέφερε η ελληνική αγροτική νομοθεσία. Οι μαζικές απαλλοτριώσεις των τσιφλικιών, αλλά και ο χαρακτηρισμός πολλών εκτάσεων ως κρατικών γαιών της 2ης αγροτικής μεταρρύθμισης του 1917, επέτρεψαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τη διανομή της αγροτικής γης και την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και κτηνοτρόφων. Τότε εισάγεται στην ελληνική νομική πράξη με την έννοια των «λιβαδιών», τα οποία αποτελούσαν και αποτελούν, στην πλειονότητά τους, δημόσιες εκτάσεις και το τεκμήριο της ιδιοκτησίας ανήκει στο δημόσιο. Αυτό συμβαίνει λόγω του αντίστοιχου τεκμηρίου που ανήκε στον σουλτάνο κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Όπως αναφέρθηκε στο ΚΑΣ, το 1952 η περιοχή του Τετραχωρίου κτηματογραφήθηκε και η νομή των λιβαδιών παραχωρήθηκε εξ αδιαιρέτου μέσω των Συνεταιρισμών Αποκαταστάσεως Ακτημόνων Κτηνοτρόφων σε ακτήμονες κληρούχους της περιοχής του Τετραχωρίου αλλά και σε κατοίκους χωριών εκτός Σουλίου (Ν. 2185/1952). Ωστόσο, η Σαμονίβα είναι η μόνη κοινότητα στην οποία δεν έχουν εφαρμοστεί διανομές, πλην ορισμένων κτηνοτροφικών αποκαταστάσεων με παραχώρηση νομής σε βοσκότοπους που ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο. Ακόμα και σήμερα με διοικητική πράξη της Περιφερειακής Ενότητας Θεσπρωτίας, ενοικιάζονται γαίες έναντι συμβολικού τιμήματος για κτηνοτροφική εκμετάλλευση.
Στον ιστορικό χώρο του Σουλίου δεν υπάρχουν ιδιοκτησίες. Το 1956 το Υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία τα «ερείπια του Σουλίου, το κάστρο της Κιάφας και τη γέφυρα του Ντάλλα στην Σαμονίβα». Την 29η Απριλίου 2020 το ΥΠΠΟΑ προχώρησε στην υπογραφή Προγραμματικής Σύμβασης Πολιτισμικής Ανάπτυξης με την Περιφέρεια Ηπείρου και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, για την εκπόνηση ερευνητικού έργου με τίτλο “ Διερεύνηση του ευρύτερου ιστορικού χώρου του Σουλίου. Ανάδειξη, προστασία και ανάπτυξη του πολιτισμικού και πολιτιστικού του τοπίου”, καθώς πρόκειται για τόπο που η μοναδική ταυτότητά του συγκροτείται από υλικά και άυλα στοιχεία χαρακτηριστικά της απόλυτης ιδιαιτερότητας του Λόγου και του Μύθου.
Φορέας χρηματοδότησης της εν λόγω ΠΣ ήταν η Περιφέρεια Ηπείρου και φορέας υλοποίησης το ΕΜΠ. Αναλυτικότερα, αντικείμενο του ερευνητικού προγράμματος είναι η συστηματική έρευνα και αξιολόγηση ενός σύνθετου ‘πολιτισμικού τοπίου’, με στόχο τη διερεύνηση προτάσεων για την προβολή και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής – πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής, στο πλαίσιο της ανάδειξης και βιώσιμης ανάπτυξης του ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου, του φυσικού και ιστορικού χώρου του Σουλίου.
Στο εν λόγω ερευνητικό έργο αντιμετωπίζονται μια σειρά από ζητήματα που αφορούν: ¬ στη βιώσιμη ανάπτυξη, προστασία και ανάδειξη του ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου του Τετραχωρίου του Σουλίου, στη δημιουργία οδικών δικτύων και στην ανάδειξη με πολλούς τρόπους- ακόμα και ψηφιακά. Το έργο παραδόθηκε τον Ιούλιο του 2021 και τα συμπεράσματα παρουσιάστηκαν στο Συμβούλιο.
Το Σούλι, αποτελεί τη σημερινή είσοδο στο Τετραχώρι. Είναι ο πλέον φορτισμένος ιστορικά οικισμός, στα 1.000 περίπου στρέμματα έκτασης, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ως οικισμό ένα μικρό τμήμα και μάλιστα νεότερο. Στην Κιάφα παρατηρήθηκε πλήρης εγκατάλειψη, πλήθος ερειπίων. Εντοπίζονται 28 «σουλιώτικες» κατοικίες, Οικία Ζέρβα, «σχολείο», ο ναός του Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης (σώζεται σε επίπεδο θεμελίωσης), 6 πηγάδια, δύο αιωνόβια δένδρα. Στον Αβαρίκο, όπου η προσέγγιση είναι δύσκολη γιατί γίνεται μέσω δύσβατου χωματόδρομου, διατηρείται μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα απόμακρη από τον πολιτισμό και από τον κόσμο, με μία μόνον οικογένεια κτηνοτρόφων να κατοικεί στο χώρο. Εντοπίζονται 23 ιστορικά κτίρια κατοικίας (κατανεμημένα σε δύο συνοικίες απομακρυσμένες μεταξύ τους), δύο εκκλησίες (του Αγ. Σπυρίδωνα και του Αγ. Δημητρίου). Η Σαμονίβα έχει διαφορετικό χαρακτήρα από τους υπόλοιπους οικισμούς του Τετραχωρίου, με νεότερα κτήρια, λόγω της συνεχούς κατοίκησης που παρουσιάζει από το 1932 (19 σπίτια, σχολείο, εκκλησία και 10κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις).
Η πλειονότητα των κτηρίων στο Τετραχώρι έχει κακή κατάσταση διατήρησης, (εκτεταμένη κατάρρευση) όπως και οι ιστορικές διαδρομές, οι δρόμοι, οι τεχνητές διαμορφώσεις, οι προσβάσεις. Ακόμα και η βλάστηση αποτελεί πρόβλημα, καθώς δεν επιτρέπει την προσέγγιση στα κτήρια.
Η ανάπτυξη που επιδιώκεται είναι η βιώσιμη ανάπτυξη, μαζί με την προστασία, αλλά και την αναγνώριση, συστηματική έρευνα και αξιολόγηση του ιστορικού τόπου του Σουλίου. Στόχος, επίσης, είναι η διατύπωση παρεμβάσεων και δράσεων για τη δημιουργία μιας βιώσιμης κοινότητας, βελτίωση των συνθηκών ζωής και ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής.
Σημειώνεται πως μεγάλο μέρος της περιοχής, στην οποία περιλαμβάνονται η Κιάφα και ο Αβαρίκος εντάσσονται σε περιοχή Προστασίας Natura 2000 ως μέρος του τοπίου των στενών του Αχέροντα. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας ανέφερε πως το Κύριο Σχέδιο Δράσης (ΜasterPlan) θα αποτελέσει τη βάση για την εκπόνηση μελετών ανάδειξης και αποκατάστασης ιστορικών μνημείων αλλά και του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου του Σουλίου.
