1922.Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος μόλις είχε τελειώσει, η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν σε παρακμή και ο Έισα Τζένινγκς, ένας μεθοδιστής πάστορας από τη Νέα Υόρκη, είχε καταφτάσει στη Σμύρνη για να εργαστεί στην τοπική Χριστιανική Αδελφότητα Νέων. Αρκετά εκατοντάδες χιλιόμετρα μακρύτερα, στο εσωτερικό της Τουρκίας, διεξαγόταν πόλεμος ανάμεσα σε Ελληνες και Τούρκους.
Ο Μουσταφά Κεμάλ, γνωστός ως Ατατούρκ, και ο στρατός του μπήκαν στη Σμύρνη τον Αύγουστο (με το παλιό ημερολόγιο, 9 Σεπτεμβρίου με το νέο), όπου μισό εκατομμύρια τρομοκρατημένοι Έλληνες και Αρμένιοι πρόσφυγες είχαν καταφύγει σε μια προσπάθεια να γλιτώσουν. Οι Τούρκοι στρατιώτες επιδόθηκαν σε βιασμούς, σφαγές και εμπρησμούς. Ο Τζένινγκς, αποφασισμένος να μην εγκαταλείψει τους άλλους Αμερικανούς πολίτες και να σώσει από την καταδικασμένη πόλη όσους περισσότερους Έλληνες και Αρμένιους μπορούσε, εργάστηκε σκληρά για να ταΐσει και να περιθάλψει χιλιάδες άτομα που είχαν μαζευτεί στην προκυμαία.
Με τη βοήθεια του αξιωματικού του ναυτικού Χάλσι Πάουελ και μερικών άλλων, ο Τζένινγκς ανέλαβε να διοικήσει έναν στόλο ελληνικών πλοίων που ήταν σε αχρησία και να μεταφέρει περισσότερους από διακόσιους πενήντα χιλιάδες αθώους ανθρώπους Ο Τζένινγκς κατάφερε να σώσει ένα εκατομμύριο άτομα.
Ο Λου Γιουρένεκ χρησιμοποιεί προσωπικές μαρτυρίες, έγγραφα και αφηγήσεις επιζώντων για να ζωντανέψει το έργο του Έισα Τζένινγκς και να φέρει στο φως μια ιστορία γενναιότητας και ήθους– μια απίστευτη ανθρωπιστική ενέργεια που είχε μείνει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Στο βιβλίο του «Η μεγάλη φωτιά» (εκδόσεις Ψυχογιός) ένα βιβλίο μνημειώδες για τη μικρασιατική καταστροφή, που έχει αγαπηθεί ιδιαίτερα στην Ελλάδα, ο συγγραφέας και καθηγητής είναι αποκαλυπτικός. Μέσα από αρχεία διερευνά τι ακριβώς έγινε κατά τις δραματικές στιγμές, το τραύμα των οποίων ακόμα υπάρχει στο συλλογικό υποσυνείδητο των απογόνων. Ωστόσο, ίσως όχι στο συλλογικό υποσυνείδητο της Ελλάδας.
Για αυτά και άλλα ζητήματα, συζητήσαμε με τον Λου Γιουρένεκ, καθηγητή δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης και πολυβραβευμένο συγγραφέα. Η συζήτηση ξεκίνησε από τον Τζένινγκς, που ακόμα οι Ελληνες δεν γνωρίζουν…
«Νομίζω ότι η αληθινή ιστορία της Σμύρνης πρέπει να αντιμετωπιστεί πληρέστερα στα σχολεία και στα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης» απαντά στο ThePresident.gr.
Ακολουθεί αναλυτικά η συνέντευξη του κ. Γιουρένεκ:
– Ο Τζένινγκς είναι ο πρωταγωνιστής του βιβλίου σας «Η μεγάλη φωτιά». Πόσον καιρό διήρκεσε η έρευνά σας;
Πέρασα πέντε χρόνια ερευνώντας την ιστορία της καταστροφής και της διάσωσης στη Σμύρνη. Βασίστηκα σε βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχεία και άλλες πηγές σε πέντε χώρες. Το ταξίδι μου περιελάμβανε πέντε ταξίδια στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένου ενός ταξιδιού που σχετίζεται με τη γραμμή της ελληνικής υποχώρησης από το Αφιόν (σ.σ. Καραχισάρ) στη Σμύρνη. Πέρασα επίσης πολλές μέρες περπατώντας στην προκυμαία και εξερευνώντας τους δρόμους της Σμύρνης.
– Πιστεύετε ότι μόνο ένα πρόσωπο μπορεί να κάνει τη διαφορά στην Ιστορία; Κάποιοι μιλούν για τις «μάζες».
Ένα από τα μαθήματα της Σμύρνης είναι η δύναμη ενός ατόμου να κάνει τη διαφορά. Αν δεν υπήρχε ο Εϊζα Τζένινγκς ή η Χάλσεϊ Πάουελ ή ο Ιωάννης Θεοφανίδης, πολλές χιλιάδες άνθρωποι θα είχαν χαθεί.
– Αληθεύει ότι η πρώτη Γενοκτονία έλαβε χώραν κατά τις αρχές του 20ου αιώνα (και όχι στο Ολοκαύτωμα;)Με τους Ασυρίους και τους Αρμένιους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία;
Μετρώ το διάστημα της γενοκτονίας που σάρωσε τη Μικρά Ασία από το 1912 έως το 1922. Φυσικά και πριν από τότε υπήρχαν σχεδιασμοί, αλλά αυτή είναι η περίοδος στην οποία συγκεντρώθηκαν οι δολοφονίες Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων. Δεν το θεωρώ ως τρεις γενοκτονίες, αλλά ως μια γενοκτονία που καλύπτει τα πάντα για να τουρκοποιήσει τη Μικρά Ασία.
– Ηταν, επομένως, γενοκτονία για τους Μικρασιάτες και τους Πόντιους ή όχι; Και γιατί;
Η γενοκτονία των Ποντίων είναι ιστορικό γεγονός και στοιχείο ως μέρος της γενοκτονίας που σάρωσε τη Μικρά Ασία τη δεκαετία που ξεκίνησε το 1912.
– Αναλώσατε χρόνο ερευνώντας κρατικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ που σχετίζονται με την Τουρκία. Πόσο πλούσια είναι αυτά τα αρχεία;
Η πλουσιότερη πηγή πληροφοριών για το τι συνέβη στη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1922 προέρχεται από τα αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ που φυλάσσονται στα εθνικά αρχεία των ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ είχαν πολλά αντιτορπιλικά στη Σμύρνη και κάθε μέρα οι κυβερνήτες αυτών των πλοίων κατέθεταν αναφορές με βάση τις παρατηρήσεις τους από τις εξόδους στην πόλη. Αυτοί είναι αντικειμενικοί απολογισμοί από επαγγελματίες αξιωματικούς. Υπάρχουν και άλλες πηγές, βασισμένες σε παρατηρήσεις από πρώτο χέρι ανθρώπων στη Σμύρνη που χρησιμοποίησα, αλλά τα ναυτικά έγγραφα ήταν τα πιο πλήρη.
– Πρέπει οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί αναγνώστες να μάθουν στοιχεία για την καταστροφή της Σμύρνης; Γιατί δεν γνωρίζουν σχεδόν τίποτα;
Ο κόσμος πρέπει να μάθει για το τι συνέβη στη Σμύρνη. Ήταν το αποκορύφωμα της πρώτης γενοκτονίας του 20ου αιώνα και έθεσε ένα πρότυπο για τις μελλοντικές γενοκτονίες. Περιέχει πολλά μαθήματα σχετικά με την κρατική διοίκηση και τη λήψη ηθικών αποφάσεων.
– Ασφαλώς έχετε παρατηρήσει πως η Ελλάδα δεν έχει διερευνήσει το μεγάλο τραύμα από τη μικρασιατική καταστροφή.
Με έκπληξη διαπίστωσα ότι οι λεπτομέρειες για το τι συνέβη στη Σμύρνη δεν είναι ευρέως γνωστές στην Ελλάδα. Υπάρχει μια γενική αίσθηση των γεγονότων, αλλά όχι πλήρης κατανόηση των λεπτομερειών και των τρόπων με τους οποίους εκτυλίχθηκαν οι φρικαλεότητες και γιατί. Αυτό αλλάζει σιγά σιγά, νομίζω. Στην Τουρκία, η ιστορία είναι ελάχιστα γνωστή.
– Ηταν η Σμύρνη μια Ουτοπία; Ένας Μύθος;
Η Σμύρνη δεν ήταν ουτοπία. Ήταν πιο ανεκτική με τους χριστιανούς από τις περισσότερες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και υπήρχε ένα είδος εύκολης σχέσης μεταξύ των πολλών εθνικών και θρησκευτικών ομάδων εκεί. Αυτό, νομίζω, είχε πολλές εξηγήσεις — ήταν ευημερούσα, είχε καλή ηγεσία, είχε πλειοψηφικό ελληνικό πληθυσμό. Υπήρχε επίσης μια ισχυρή ευρωπαϊκή ή λεγόμενη λεβαντίνικη πτυχή της πόλης. Όμως η ιστορία της έχει και τις θρησκευτικές της συγκρούσεις. Η κοσμοπολίτικη φύση της Σμύρνης μερικές φορές υπερβάλλεται, για να υποδηλώσει ότι ήταν απαλλαγμένη από θρησκευτικές συγκρούσεις.
– Είστε βέβαιος ότι οι ελληνικές ρίζες σας δεν επηρέασαν την έρευνά σας;
Η μητέρα μου ήταν Ελληνίδα και πολύ περήφανη για την κληρονομιά της. Μου μετέδωσε αυτή την περηφάνια. Η οικογένειά της ήταν από την Πελοπόννησο και δεν την άγγιξε ποτέ η καταστροφή της Σμύρνης. Δεν είχα ακούσει ποτέ την ιστορία της Σμύρνης μέχρι τα 50 μου, οπότε ξεκίνησα την έρευνά μου. Επιδίωξα να κατανοήσω τα γεγονότα όπως θα έκανε ένας επαγγελματίας ιστορικός, όχι ως κομματικός ή ως Έλληνας. Ήθελα να μάθω τα στοιχεία για το τι συνέβη και να παραγάγω μια ακριβή και λεπτομερή επανάληψη της ιστορίας. Ελπίζω να τα κατάφερα, αλλά αφήνω αυτή την κρίση στους άλλους.
– Θεωρείτε ότι θα μπορούσε ποτέ η Ελλάδα να συγχωρέσει την Τουρκία;
Ρωτάτε αν η Ελλάδα μπορεί να συγχωρήσει την Τουρκία. Αυτά τα γεγονότα συνέβησαν πριν από 100 χρόνια και όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν πλέον φύγει. Μπορούν να αντληθούν διδάγματα από την Ιστορία και οι τρέχουσες συνθήκες μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του παρελθόντος, αλλά οι τρέχουσες σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών πρέπει να βασίζονται σε τρέχουσες ενέργειες και συμπεριφορές. Δεν μπορεί να κερδίσει τίποτα τιμωρώντας μια νέα γενιά για τα εγκλήματα μιας προηγούμενης γενιάς. Αλλά είναι σημαντικό να γνωρίζουμε το παρελθόν, να κατανοήσουμε τις επιπτώσεις και τα διδάγματά του και να το φέρουμε με ακρίβεια στο φως.
* Το λογότυπο είναι της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος και έγινε για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή
