Η πιο σημαντική δραστηριότητα της Υπάτης Αρμοστείας στη Σμύρνη, υπήρξε η ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου. Με παρέμβαση του Ελευθέριου Βενιζέλου, κλήθηκε ο Κωνσταντίνος Στ. Καραθεοδωρή και του ανατέθηκε η ίδρυση και οργάνωση του Ιδρύματος που πήρε το όνομα «Φως εξ ανατολών», με το μεγάλο όραμα να ενώσει τη σοφία της Ανατολής με τη γνώση της Δύσης.
Ο κορυφαίος επιστήμων, διαβάζουμε στην ιστοσελίδα της Ενωσης Βουρλιωτών, (http://enosivourlioton.gr/?p=3192) παρά τη ζηλευτή θέση του στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου αποδέχεται την πρόταση, αφού μεγάλωσε και ανατράφηκε με την ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών της περιοχής τής «καθ’ ημάς Ανατολής», έχοντας συνειδητοποιήσει την υπερεθνική αξία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και την αφομοιωτική του δύναμη.
Όντας αποδεκτός απ όλους τους δυτικοευρωπαϊκούς ακαδημαϊκούς κύκλους, αποτελούσε το ιδανικό άτομο για την ανάληψη αυτού του μεγαλόπνοου έργου (σ.σ. ας μη ξεχνάμε και τη σχέση του με τον Μαξ Πλανκ αλλά και τον Αϊνστάιν και άλλους μεγάλους της εποχής του). Σε υπόμνημά του προς τον Βενιζέλο, καταγράφει τον ρόλο της νέας Ελλάδας στην Ανατολή, που θα είχε στόχο την εγκαθίδρυση κράτους δικαίου, εξασφαλίζοντας στους σύνοικους λαούς ισονομία και ισοπολιτεία, διατηρώντας τον πολυφυλετικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της «καθ’ ημάς Ανατολής», μυώντας στον πολιτισμό όσους εξαιτίας της οθωμανικής κακοδιοίκησης εξακολουθούσαν να ζουν στην αμάθεια και τη βαρβαρότητα. Ένα όραμα που παραπέμπει στον μεγάλο διανοητή Ρήγα Βελεστινλή.
Ο Ιωάννης Ε. Πυργιωτάκης στο αναλυτικότατο άρθρο του «Φως εξ ανατολών: ο μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και το ελληνικό Πανεπιστήμιο της Σμύρνης» αναφέρει πως η πρόσκληση από τον Ελευθέριο Βενιζέλο έγινε στο Παρίσι, όπου, «ευρισκόμενος για τη διάσκεψη της ειρήνης κάλεσε από το Βερολίνο τον παλαιό φίλο και συνεργάτη του Κ. Καραθεοδωρή προκειμένου να συζητήσει μαζί του το θέμα της ίδρυσης δευτέρου Πανεπιστημίου στην Ελλάδα. Εκείνος αναπτύσσει προφορικά τις απόψεις του και λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 20 Οκτωβρίου του 1919, ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπέβαλε προς τον Ελ. Βενιζέλο γραπτό υπόμνημα για ίδρυση του δεύτερου Πανεπιστημίου στη Σμύρνη»
Η εισήγηση γίνεται δεκτή και ο Βενιζέλος τον καλεί να έρθει στην Ελλάδα και να αναλάβει εκείνος εξ ολοκλήρου την υπόθεση της ίδρυσής του. Το ιδρυτικό διάταγμα εκδόθηκε από τηνΎπατη Αρμοστεία Σμύρνης το Δεκέμβριο του 1920 και προέβλεπε την ίδρυση των παρακάτω σχολών και εργαστηρίων ή Ινστιτούτων: Σχολή Γεωπονική και Φυσικών Επιστημών, Σχολή ανατολικών γλωσσών και ανατολικού πολιτισμού και διάφορες άλλες σχολές, όπως εμπορικές, σχολή δημοσίων υπαλλήλων, χωροσταθμών και εργοδηγών για την εκπαίδευση των επιστατών δημοσίων έργων, κλπ. Θα υπήρχε, επίσης, Ανώτερο Μουσουλμανικό Ιεροδιδασκαλείο για την εκπαίδευση μουφτήδων και ιεροδικαστών, και Ινστιτούτο Υγιεινής.
«Με διάφορα διατάγματα προβλέπονταν επίσης η ίδρυση αγροκηπίων, φροντιστηρίων και σχολείων για την διδασκαλία μαθημάτων εφαρμοσμένων επιστημών» γράφει ο Ι. Πυργιωτάκης. «Γλώσσα διδασκαλίας ήταν η ελληνική και η τουρκική όπου αυτό ήταν δυνατόν, χωρίς όμως να αποκλείεται και η χρήση άλλων γλωσσών, όπου αυτό μπορούσε να θεωρηθεί αναγκαίο. Το ιδρυτικό διάταγμα πρόβλεπε περεταίρω διάφορες ρυθμίσεις, που αφορούσαν θέματα όπως οι διορισμοί των καθηγητών, η ανάθεση διδασκαλίας των μαθημάτων, η μισθοδοσία και τα επιδόματα των καθηγητών, τα διάφορα διοικητικά θέματα κλπ. Συγκρίνοντας κανείς τις προτάσεις του Κ. Καραθεδωρή, όπως έχουν διατυπωθεί στο εν λόγω υπόμνημα, διαπιστώνει χωρίς δυσκολία ότι ιδρύονται οι σχολές, τα τμήματα και τα Ινστιτούτα που ο ίδιος έχει εισηγηθεί προς την κυβέρνηση. Το αυτό ισχύει και για τις άλλες ρυθμίσεις, όπως π.χ. αυτές που αφορούν το προσωπικό κλπ.»
Πίστη και πάθος
Ο Κ. Καραθεοδωρή στρατεύτηκε στη μεγάλη αυτή υπόθεση στην οποία πίστεψε με πάθος. «Εργάζεται σκληρά» σύμφωνα με τον μελετητή. «Κινείται από τη Σμύρνη ως την Αθήνα και την Ευρώπη (κυρίως Γερμανία), ταξιδεύει και σκέπτεται, εργάζεται ακόμη και καθ’ οδόν. Παρακολουθεί τις εργασίες ανέγερσης των κτιρίων, αποστέλλει επιστολές ζητώντας γνώμες και απόψεις διακεκριμένων επιστημόνων, Ελλήνων και ξένων, παρακαλεί για βοήθεια, καλεί καθηγητές (ελληνικής κυρίως καταγωγής) να έλθουν και να υπηρετήσουν το Πανεπιστήμιο, προσκαλεί άλλα ιδρύματα για συνεργασία, αλληλογραφεί με πρεσβείες και υπηρεσίες διάφορες.
Στις επιλογές του είναι αυστηρός και αξιοκρατικός, με πολλές απαιτήσεις από τον εαυτό του και τους άλλους. Άοκνος, αεικίνητος, οργανωτικός, αποτελεσματικός, σοβαρός και προσεγμένος, χωρίς σπασμωδικές κινήσεις και αποσπασματικές ενέργειες. Το καθετί ενταγμένο μέσα σε ένα ενιαίο σύνολο, με συνέπεια και σοβαρότητα. Δεν μπορεί κανείς παρά να θαυμάσει πράγματι τις άοκνες προσπάθειες και τους αγώνες, ενός χαλκέντερου ανδρός, που γνωρίζει να ιεραρχεί τις ανάγκες, να ταξινομεί τις προτεραιότητες, να εμπνέει και κυρίως να εργάζεται σκληρά, μεθοδικά, προσεγμένα και αθόρυβα, χωρίς μάλιστα να παραλείπει την επιστημονική εργασία, αφού κατά το ίδιο χρονικό διάστημα δημοσιεύει ικανό αριθμό εργασιών. Συμπαραστάτης του ο Ύπατος Αρμοστής Αρ. Στεργιάδης. Στη σχέση του με τον ακαδημαϊκό δάσκαλο Κ. Καραθεοδωρή φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός και άψογος. Το κυριότερο, δε, τον συνέτρεχε σε κάθε πρόβλημα και του παρείχε ό,τι χρειαζόταν. Εξουσιοδοτεί εν λευκώ τον Κ. Καραθεοδωρή να συνομιλεί εκ μέρους του, να συνάπτει συμφωνίες με καθηγητές για μισθούς, για ώρες διδασκαλίες και να υπογράφει συμβόλαια. Έτσι η διαβεβαίωση του Ελ. Βενιζέλου, ‘Θα πάτε εις την Σμύρνην, Θα σας παράσχουν όλας τας ευκολίας’ δεν μένει λόγος κενός. Και δεν προέρχεται βέβαια μόνο από την ρητή εντολή του Ελ. Βενιζέλου προς τις αρμόδιες αρχές. Προέρχεται και από τον άψογο και χαρακτήρα και το ήθος του Κ. Καραθεοδωρή. Είναι τυπικότατος σε όλα: τον ενημερώνει διαρκώς, του υποβάλλει πάντοτε τα αναγκαία δικαιολογητικά, με απόλυτη ακρίβεια, χωρίς να παραλείπει το παραμικρό».
Πώς επελέγη ο τόπος
Η επιλογή της ίδρυσης του Πανεπιστημίου Σμύρνης είχε το σκεπτικό ότι εκεί υπήρξαν επιφανή ιδρύματα του ελληνισμού της διασποράς, όπως η Ευαγγελική Σχολή, το Ομήρειον Παρθεναγωγείο, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο και πολλές σχολές δημόσιες και ιδιωτικές αναφέρει η Μαρία Χρονοπούλου από τον Φιλοτεχνικό Ομιλο Χίου και η ίδρυση μιας ανώτερης βαθμίδας εκπαίδευσης θα αποτελούσε μία συνέχεια στην Παιδεία και μόρφωση των Ελλήνων αλλά και των άλλων πληθυσμών.
«Όμως η βαθύτερη σκέψη του Καραθεοδωρή ήταν η διασύνδεση του πολιτισμού με την τοπική κοινωνία. Η κοσμοθεωρία του προέβλεπε την ισότιμη συνύπαρξη Ανατολής και Δύσης και το “φως εξ ανατολών¨που ευαγγελίζετο, ήταν η επαφή της Ανατολής με τον Δυτικό πολιτισμό και το αντίθετο» υπογραμμίζει.
«Το μοντέλο της ενσωμάτωσης των μειονοτήτων της τότε ακμάζουσας και κοσμοπολίτικης Σμύρνης και της πολιτισμικής ένταξης των πληθυσμών τους, παρείχε ουσιαστική αναγνώριση της ποικιλομορφίας των εθνοτήτων.
Εν κατακλείδι η λειτουργία του Πανεπιστημίου Σμύρνης ήταν στην βάση της αμοιβαίας κατανόησης των λαών και το έμβλημα Εx oriente lux -Φως εξ ανατολων εβασίζετο στην ιδέα της μεταφοράς γνώσης στην Ανατολή με την μεσολάβηση της Ελλάδος.»
Η πεμπτουσία του σχεδίου του, μέχρι την καταστροφή, παρατηρεί ο κ. Πυργιωτάκης, ήταν: Ειρήνη και ειρηνική συνύπαρξη. Δεν ζητά μόνο την ανάδειξη του πολιτισμού της Ανατολής (φως εξ ανατολών) και τη διασταύρωσή του με τον πολιτισμό της Δύσης. Πέραν τούτου βασικό σκοπό αποτελεί η ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Και στην επίτευξή του δεν οδηγείται με την «κάθαρση» των πληθυσμών, ούτε με την απομόνωση των εθνοτήτων ή την αναγκαστική αφομοίωσή τους, αλλά με την ενεργητική συμμετοχή όλων στα κοινωνικά δρώμενα και την «αμοιβαία κατανόηση διαφορετικών λαών, διαβιούντων επί του αυτού εδάφους.
Κατά τον Καραθεοδωρή, ο στόχος του Πανεπιστημίου ήταν διττός: Να αναδειχθεί το «φως εξ ανατολών» και να επιτευχθεί η ειρηνική συνύπαρξη των λαών, αφού «τα φώτα της εκπαιδεύσεως δύνανται, (…) να διαδραματίσουν το μέρος του καταλύτου » στην επίτευξη του μεγάλου σκοπού. Οι δύο όψεις του αυτού νομίσματος: Η πολιτιστική και η πολιτική. Η πρώτη οδηγεί με ασφάλεια στη δεύτερη. Ένα Πανεπιστήμιον-καταλύτης. Μια άλλη πρόταση για να πορευθούμε στην «αμοιβαία κατανόηση διαφορετικών λαών».
Η φωτιά της Σμύρνης
Τα μαθήματα προβλέπεται να αρχίσουν τον Σεπτέμβριο. Η στιγμή «επέστη» για να αρχίσει να εκπέμπεται το ΦΩΣ ΕΞ ΑΝΑΤΟΛΩΝ. Από δω και κάτω το σκηνικό είναι γνωστό. Στις 22 Αυγούστου, κι ενώ απέμεναν μόνο λίγες μέρες από την έναρξη των μαθημάτων επήλθε η μικρασιατική καταστροφή. Η Σμύρνη πλημμύρισε στο αίμα. Το απόσπασμα της Διδώς Σωτηρίου είναι αποκαλυπτικό: «Η φωτιά όλη νύχτα αποτελειώνει το χαλασμό. Γκρεμίζονται τοίχοι, θρυμματίζονται γυαλιά. Οι φλόγες κριτσανίζουνε μαδέρια, έπιπλα και φτούνε σιδερικά. Ξεθεμελιώνουνε την πολιτεία ολόκληρη. Απλώνουν πάνω στα έργα των ανθρώπων και τα διαλύουνε. Σπίτια, εργοστάσια, σκολειά, εκκλησίες, μουσεία, νοσοκομεία, βιβλιοθήκες, θέατρα, αμύθητοι θησαυροί, κόποι, δημιουργίες αιώνων, εξαφανίζουνε κι αφήνουνε στάχτη και καπνούς». Στάχτη και καπνός μαζί τους και το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης!
Ο επαπειλούμενος κίνδυνος δεν πρέπει να ήταν άγνωστος στον Κ. Καραθεοδωρή, αφού βρισκόταν σε διαρκή επικοινωνία με την Ευρώπη και, παρά το γεγονός ότι ήταν πλήρως αφοσιωμένος στο έργο του, γνώριζε το αρνητικό κλίμα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται σε βάρος της Ελλάδας. Ο ίδιος μάλιστα ενημέρωνε σχετικά τον Ύπατο Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη. Παρ’ όλα αυτά έδιωξε και την οικογένειά του ακόμη με καθυστέρηση. Η κόρη του Δέσποινα Καραθεοδωρή-Ροδοπούλου διηγείται στον κ. Πυργιωτάκη: «Τρεις ημέρες πριν από την καταστροφή μας έδιωξε για τη Σάμο με ένα καΐκι που μετέφερε κριθάρι. Δεν μας μίλησε για τον κίνδυνο, μας είπε απλώς ότι θα πάμε στη Σάμο να περάσομε λίγες μέρες»
Ο εμπνευσμένος επιστήμονας προκειμένου να προικίσει το Πανεπιστήμιο, είχε πραγματοποιήσει ταξίδια στο Βερολίνο και τη Λειψία, όπου προβαίνει σε αγορά δυσεύρετων και σπάνιων βιβλίων για τη Μικρασία, που είχαν συγκεντρώσει οι Αυστριακοί αρχαιολόγοι στην Έφεσο, από τις ανασκαφές που έγιναν εκεί κατά τα έτη του Α” Παγκοσμίου Πολέμου. Δημιούργησε μια πλούσια βιβλιοθήκη από 20.000 συγγράμματα και βιβλία, θεωρώντας την ως τη σπονδυλική στήλη του πανεπιστημίου. Προμηθεύτηκε όργανα μικροβιολογικού εργαστηρίου και ειδικό υλικό. Αγόρασε 8.000 όργανα Φυσικής και Χημείας. Προσκάλεσε ονομαστούς Έλληνες και ξένους καθηγητές για τη στελέχωσή του (ιστοσελίδα Ενωσης Βουρλιωτών).
Τα διασωθέντα βιβλία και όργανα μεταφέρθηκαν στη μητροπολιτική Ελλάδα και κατανεμήθηκαν σε διάφορες σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών και άλλα επιστημονικά ιδρύματα. Πραγματικά θα άξιζε να γίνει μια έρευνα για το πού έχουν καταλήξει. Κάποια βρίσκονταν αποθηκευμένα στο Χημείο, σήμερα όμως ουδείς τα χρησιμοποιεί- αν εξακολουθούν να βρίσκονται εκεί. Θα είχαν τη θέση που τους αρμόζει σε ένα μουσείο Μικρασιατών. Εκτός και αν έχουν περιληφθεί σε κάποιο άλλο μουσείο…
Μέσα στη δίνη της καταστροφής, καταφέρνει να επιβιβαστεί, κυριολεκτικά το τελευταίο λεπτό, στο τελευταίο καΐκι που έφευγε από την προκυμαία, αφού πέτυχε να φορτωθούν για την Αθήνα τα βιβλία και το εργαστηριακό υλικό του πανεπιστημίου. Ο τότε πρόξενος των ΗΠΑ Τζορτζ Χόρτον γράφει στο βιβλίο του, το σχετικό με τα τραγικά γεγονότα της εποχής εκείνης:
«Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης, πριν από την είσοδο των Τούρκων, ήταν ο καθηγητής Καραθεοδωρή, πρύτανης του καταδικασμένου εν τη γενέσει του πανεπιστημίου. Όταν αναχώρησε ο Καραθεοδωρή από τη Σμύρνη, ήταν σαν να έφευγε από τη Μικρά Ασία η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυΐας, της Τέχνης και του Πολιτισμού».
* Το λογότυπο είναι της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος και έγινε για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή
