Ὁ πυθμήν, τοῦ πυθμένος ήταν ο αρχικός λεκτικός μας τύπος και από την αιτιατική τὸν πυθμένα προέκυψε η νεοελληνική λέξη που εξετάζουμε.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα
Πυθμήν ήταν ο πάτος, το κατώτατο κοίλο κυρίως μέρος ενός πράγματος. Τα βάθη της θάλασσας ήταν πυθμήν θαλάσσης, πυθμήν πόντου.
Πυθμένα αποκαλούσαν ακόμη τα θεμέλια. Έτσι η φράση: χθόνα ἐκ πυθμένων κραδαίνειν ήταν ισοδύναμη με το να τραντάζει κανείς τη γη συθέμελα.
Οι θεμελιώδεις αρχές καλούνταν πυθμένες λόγων, αλλά και η ρίζα ενός δέντρου ονομαζόταν πυθμήν (π.χ πυθμὴν ἀμπέλου).
Ὁ πυθμὴν ήταν χρήσιμος ακόμη και στα Μαθηματικά ως ο θεμελιώδης αριθμός, δηλαδή η ρίζα, η βάση, στην οποία στηρίζεται η δύναμη ενός αριθμού.
Ετυμολογικά ανάγεται στo ινδοευρωπαϊκό έδαφος *bhudh-. Αυτό με την σειρά του δίνει το γερμανικό έδαφος Boden, τον αγγλικό πάτο bottom, τον λατινικό πυθμένα fundus. To fundus εξάλλου είναι η πηγή για το φόντο στους ζωγραφικούς πίνακες, τον φονταμενταλισμό των θρησκειών, λέξη της μόδας, και το ενδεχόμενο να πάμε για φούντο, αν δεν ξέρουμε κολύμπι κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Τον πυθμένα σήμερα τον βρίσκουμε σε δοχεία, σε σκάφη, σε βαρέλια, σε θάλασσες, λίμνες και ποτάμια. Τα θαλασσινά νερά μπορεί να είναι εξαιρετικά βαθιά και τότε κάνουμε λόγο για απύθμενα βάθη.
Ο πυθμένας ενδέχεται να είναι λασπώδης, να έχει ανάγλυφο ή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τοπογραφία.
Εκτός από τα παραπάνω μεγάλα και υψηλά πυθμένα έχουν και τα μικρά και ταπεινά, όπως τα κατσαρολικά της κουζίνας μας. Αυτός είναι συνήθως ανοξείδωτος, χωρίς να αποκλείονται και άλλα υλικά για την κατασκευή του.
Άλλο συνώνυμο του πυθμένα είναι ο βυθός και αντώνυμο, τι άλλο, η επιφάνεια.
Όσο κι αν νομίζετε ότι πιάσαμε πυθμένα, πιάσαμε πάτο, θα σας διαψεύσουμε. Τον πυθμένα έχει δοξάσει ο Οδυσσέας Ελύτης στην ποιητική συλλογή «Άξιον Εστί». Στον πυθμένα των βουνών αναπαύονται ειρηνικά οι νεκροί των πολέμων, που εξασφάλισαν άνθη ελευθερίας για τους μεταγενέστερους, εμάς τους τωρινούς. Ας απολαύσουμε, λοιπόν, και ποιητικό πυθμένα:
ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το χώμα που ανεβάζει
μιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι.
του βουνού ο πυθμένας όπου θάλλουν
οι νεκροί άνθη της αύριον.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας