Ο λόφος της Στελίδας στη δυτική ακτή της Νάξου, περίπου τρία χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Χώρας, αναδεικνύεται στο επίκεντρο της αρχαιότερης γνωστής εγκατάστασης και δραστηριότητας στο Κεντρικό Αιγαίο. Μια νέα επιστημονική έρευνα χρονολόγησε περίπου 9.000 ευρήματα της περιοχής και βρήκε ότι αυτά εκτείνονται χρονικά -σε διαδοχικά στρώματα- πριν από 13.000 έως τουλάχιστον 200.000 χρόνια.
Η περίοδος αυτή καλύπτει όχι μόνο την παρουσία των πιο σύγχρονων ανθρώπων (Homo sapiens), αλλά και παλαιότερων παλαιολιθικών ανθρώπων και Νεάντερταλ, οι οποίοι είχαν ήδη φθάσει κάπως στη Νάξο. Είναι η πρώτη φορά που επιβεβαιώνεται τόσο παλαιά πολιτισμική δραστηριότητα στο Κεντρικό Αιγαίο, κατά τη Μέση Πλειστόκαινο περίοδο. Έως τώρα μόνο στις δύο όχθες του Αιγαίου (ηπειρωτική Ελλάδα και Ανατολία) είχαν βρεθεί ίχνη Νεάντερταλ και άλλων ανθρώπων πριν τον Homo sapiens.
Ανάμεσα στα ευρήματα της Στελίδας βρίσκονται ορισμένα που, σύμφωνα με τους επιστήμονες, παρέχουν βάσιμες ενδείξεις για ύπαρξη Νεάντερταλ στο νησί. Χωρίς μάλιστα να αποκλείεται -αν και ακόμη δεν αποδεικνύεται- να επρόκειτο για…ναυτικούς, αφού η παρουσία τους εκεί μπορεί να δικαιολογηθεί είτε με την υπόθεση ότι κατά καιρούς (σε εποχές παγετώνων) η στάθμη των υδάτων ήταν πολύ πιο χαμηλή και άρα ήταν πιο εύκολο να φθάσει κανείς στη σημερινή Νάξο ακόμη και με τα πόδια, είτε με την υπόθεση ότι έφθασαν εκεί με κάποιο πλεούμενο «πηδώντας» από νησί σε νησί (τότε θα υπήρχαν περισσότερα), είτε μέσα από ένα συνδυασμό και των δύο τρόπων.
Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον αγγλικής καταγωγής αναπληρωτή καθηγητή Τρίσταν Κάρτερ του Τμήματος Ανθρωπολογίας του καναδικού Πανεπιστημίου ΜακΜάστερ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό “Science Advances”, επισημαίνουν ότι η νέα χρονολόγηση επιβεβαιώνει πως η εξερεύνηση νέων εδαφών δια ξηράς και θαλάσσης έχει πολύ αρχαιότερη προϊστορία από ό,τι είχε θεωρηθεί στο παρελθόν.
Αυτό, κατά τους επιστήμονες, καθιστά πιθανό ότι υπήρξαν εναλλακτικές διαδρομές από την Αφρική και την Ανατολία προς τη νοτιοανατολική Ευρώπη τόσο για τους Homo sapiens της Πρώιμης Ανώτερης Παλαιολιθικής ή Ωρινάκιας περιόδου, οι οποίοι πιθανώς διέσχιζαν το Αιγαίο με πλεούμενα, όσο και για τους ακόμη παλαιότερους προ-sapiens μεταναστευτικούς πληθυσμούς όπως οι Νεάντερταλ, οι οποίοι ίσως έβρισκαν τρόπο να ταξιδεύουν στο Αιγαίο δια ξηράς, όταν τα νερά είχαν πολύ χαμηλότερη στάθμη, ή ακόμη κάνοντας διαδοχικές σύντομες θαλάσσιες διαδρομές.
Η έως τώρα κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι η θάλασσα του Αιγαίου αποτελούσε αξεπέραστο εμπόδιο για όσους ήθελαν πριν χιλιάδες χρόνια να περάσουν από την Μικρά Ασία στην ηπειρωτική Ελλάδα. Συνεπώς ως πιθανότερος διάδρομος για την μετακίνηση από την Ανατολή προς την Ευρώπη θεωρήθηκε η περιοχή της Θράκης. Όμως έρχονται στο φως συνεχώς νέα στοιχεία από αρχαιολογικές και παλαιογεωγραφικές έρευνες σε νησιά (Κρήτη, Φλόρες και Σουλαβέζι Ινδονησίας κ.α.), που αμφισβητούν πια αυτή την άποψη. Η έρευνα στη Στελίδα Νάξου αποτελεί κομβικό στοιχείο, επιβεβαιώνοντας ότι πριν 200.000 χρόνια στο νησί υπήρχε ανθρώπινη παρουσία.
Όπως δείχνουν οι ανασκαφές, η περιοχή αυτή της Νάξου είχε κατά διαστήματα κατοικηθεί πιο μόνιμα ή περιστασιακά, μεταξύ άλλων από Homo sapiens πριν 30.000 έως 40.000 χρόνια (που έφθασαν εκεί μάλλον δια θαλάσσης), καθώς επίσης πιο πρόσφατα από μεσολιθικούς κυνηγούς-συλλέκτες (μετά το 10.000 π.Χ.), οι οποίοι αναμφίβολα χρησιμοποίησαν πλεούμενα, καθώς πλέον οι πάγοι είχαν λιώσει και η στάθμη του Αιγαίου είχε ανέβει.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, πρέπει να αναθεωρηθεί ο έως τώρα παραγνωρισμένος ρόλος του Αιγαίου, όσον αφορά τα διαδοχικά κύματα εξάπλωσης των προγόνων μας από ανατολάς προς δυσμάς. Όπως τονίζουν, «τα νέα δεδομένα δείχνουν πως το Αιγαίο ήταν προσβάσιμο στους αρχαϊκούς και πιο σύγχρονους ανθρώπους δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι θεωρείτο προηγουμένως. Είτε αυτή η ανθρώπινη παρουσία πρέπει να γίνει αντιληπτή ως εξερεύνηση είτε ως αποικισμός, αν το Αιγαίο ήταν προσβάσιμο, τότε θα αποτελούσε μια εναλλακτική διαδρομή προς την Ευρώπη».
Σε κάθε περίπτωση, προσθέτουν, «είτε οι πρόγονοι του σύγχρονου ανθρώπου στη Στελίδα Νάξου κατά την Κατώτερη και Μέση Παλαιολιθική περίοδο είχαν φθάσει τότε σε ένα νησί, είτε σε ένα λόφο που συνδεόταν μέσα από ελώδεις πεδιάδες με τις γειτονικές ηπείρους, η παρουσία τους εκεί αποτελεί πρόκληση για τις σημερινές απλές θεωρίες σχετικά με την εξάπλωση τους».
Αν πράγματι η εξάπλωση μέσω του κεντρικού Αιγαίου έγινε μέσω πλεούμενων, τότε αυτό σημαίνει ότι μπορεί ακόμη και οι Νεάντερταλ να είχαν πολύ ανώτερες νοητικές, γλωσσικές, τεχνικές και πρακτικές ικανότητες από ό,τι πιστεύεται συνήθως.
Η σημασία της Στελίδας Νάξου
Όπως τόνισε ο Τ.Κάρτερ, «η Στελίδα είναι η αρχαιότερη αρχαιολογική τοποθεσία στο κεντρικό Αιγαίο, ηλικίας τουλάχιστον 200.000 ετών. Εκεί έχουν βρεθεί επίσης τα αρχαιότερα στοιχεία ανθρώπινης δραστηριότητας στις Κυκλάδες. Στην ίδια τη Νάξο προηγουμένως, προτού αρχίσουμε την έρευνα μας, η αρχαιότερη τοποθεσία ήταν το σπήλαιο του Ζα ηλικίας 7.000 ετών, συνεπώς επεκτείναμε την ιστορία του νησιού κατά 193.000 χρόνια στο παρελθόν».
Ο Καναδός επιστήμονας επισήμανε ότι «οι νέες χρονολογήσεις είναι έργο ενός παγκοσμίου επιπέδου εργαστηρίου στο Μπορντώ της Γαλλίας, όπου οι επιστήμονες είναι ειδικοί στους Νεάντερταλ και άλλες πρώιμες ανθρώπινες τοποθεσίες. Στη Στελίδα βρήκαμε είδη εργαλείων, πιθανώς ηλικίας 40.000 ετών, που τυπικά σχετίζονται με την πρώτη άφιξη του Homo sapiens στην Ευρώπη. Επίσης ανακαλύψαμε εργαλεία που σχετίζονται με τους Νεάντερταλ και αυτό αποτελεί την πρώτη έμμεση ένδειξη για παρουσία Νεάντερταλ στο Κεντρικό Αιγαίο και στις Κυκλάδες. Ακόμη βρήκαμε εργαλεία που σχετίζονται με πληθυσμούς πριν και από τους Νεάντερταλ».
Όπως είπε ο κ.Κάρτερ, «προηγουμένως θεωρείτο ότι μόνο οι σύγχρονοι άνθρωποι, οι homo sapiens, ήσαν ικανοί να ζήσουν σε αυτή την περιοχή, επειδή μόνο αυτοί είχαν τις νοητικές και τεχνικές δεξιότητες να φτιάξουν βάρκες για να φθάσουν στα νησιά, κάτι που πιστευόταν ότι ίσχυε για όλα τα νησιά της Μεσογείου. Παρόλο που οι πρώιμοι άνθρωποι ζούσαν στην Ευρώπη για πάνω από ένα εκατομμύριο χρόνια, μόνο όταν εμφανίσθηκε ο Homo sapiens, βλέπουμε τα νησιά να αποικίζονται, κάτι που συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο».
Όμως ο ‘Αγγλος ερευνητής επεσήμανε ότι «εν μέρει χάρη σε μελέτες Ελλήνων παλαιογεωγράφων, γνωρίζουμε πια ότι κατά περιόδους στη διάρκεια της Εποχής των Πάγων η θάλασσα του Αιγαίου είχε τόσο πολύ υποχωρήσει, που υπήρχε μια γέφυρα ξηράς, η οποία συνέδεε τη δυτική Ανατολία με την κυρίως Ελλάδα. Υποθέτουμε ότι σε αυτές τις πολύ ψυχρές περιόδους οι πρώτοι άνθρωποι και αργότερα οι Νεάντερταλ μπόρεσαν να επισκεφθούν τη Στελίδα. Δεν αποκλείουμε την πιθανότητα ότι είτε οι Νεάντερταλ είτε οι πρώιμοι άνθρωποι ήσαν ικανοί να φτιάξουν απλά πλεούμενα για να επισκεφθούν τη Νάξο της Εποχής των Πάγων, όμως δεν διαθέτουμε ακόμη τις σχετικές αποδείξεις. Ελπίζουμε ότι η μελλοντική έρευνα μας στη Στελίδα θα παράσχει αυτές τις αποδείξεις».
Ο κ. Κάρτερ, ο οποίος κάνει έρευνα στη Νάξο από το 1994, ανέφερε ότι «το πιο συναρπαστικό εύρημα για τους περισσότερους αρχαιολόγους, με διαστάσεις μεγαλύτερες από την ελληνική αρχαιολογία, είναι πως η έρευνα μας αποδεικνύει ότι πληθυσμοί αρχαιότεροι του Homo sapiens βρίσκονταν στο κεντρικό Αιγαίο. Κατ’ επέκταση, αυτό σημαίνει ότι η εν λόγω περιοχή αποτέλεσε εναλλακτική διαδρομή προς την Ευρώπη για την εξάπλωση των αρχαίων ανθρώπων. Προηγουμένως ως μόνη δυνατή διαδρομή μεταξύ Αφρικής-Ασίας-Ευρώπης θεωρείτο η περιοχή Μαρμαρά-Θράκης».
Επιπροσθέτως, όπως είπε, «οι ενδείξεις στη Στελίδα για μια τόσο πρώιμη παρουσία Homo sapiens της Ωρινάκιας περιόδου δείχνουν ότι η πρώτη μετακίνηση σύγχρονων ανθρώπων μπορεί επίσης να έγινε μέσω του Αιγαίου και όχι μόνο μέσω Μαρμαρά-Θράκης, όπως προηγουμένως πιστευόταν».
Στη νέα μελέτη, από ελληνικής πλευράς, συμμετείχαν ο αρχαιολόγος Δημήτρης Αθανασούλης, επικεφαλής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, και ο Παναγιώτης Καρκάνας, διευθυντής του Εργαστηρίου Wiener για τις Αρχαιολογικές Επιστήμες στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας. Το διεθνές Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Στελίδας Νάξου, που ξεκίνησε το 2013, συνεχίζει τις εργασίες του -υπό τη διεύθυνση των Τ. Κάρτερ και Δ. Αθανασούλη- για να αναδείξει την αρχαιολογική και ιστορική σημασία της περιοχής.
Η ερευνητική ομάδα αποτελείται από επιστήμονες από Καναδά, Ελλάδα, Γαλλία, Σερβία και ΗΠΑ, ενώ κάθε χρόνο εκπαιδεύει φοιτητές και νεαρούς ερευνητές από ελληνικά πανεπιστήμια (κυρίως Αθηνών και Ιωαννίνων) και καναδικά. Το Πρόγραμμα ετοιμάζεται πλέον να εγκαινιάσει ένα νέο πενταετή κύκλο ερευνών στη Στελίδα.
