Υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που αν και έχουν περάσει τα 80, διαθέτουν θαυμάσια μνήμη και γι’ αυτό είναι γνωστοί διεθνώς ως «σούπερ-ηλικιωμένοι» (super-agers). Μεταξύ άλλων, εμφανίζουν στον εγκέφαλο τους ένα «προφίλ» συνδέσεων ανάμεσα στους νευρώνες τους, που θυμίζει τους 20άρηδες, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες με σημαντική συμβολή μιας Ελληνίδας ερευνήτριας της διασποράς.
Οι ερευνητές, με επικεφαλής την δρα Αλεξάνδρα Τουρούτογλου, επίκουρη καθηγήτρια Νευρολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και επικεφαλής ερευνήτρια στο τμήμα Νευροαπεικόνισης του Γενικού Νοσοκομείου της Μασαχουσέτης, που έκαναν σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Cerebral Cortex» (Εγκεφαλικός Φλοιός), συνέκριναν με τη βοήθεια λειτουργικής μαγνητικής απεικόνισης (fMRI) τους εγκεφάλους ατόμων άνω των 65 ετών, 60-80 και 18 έως 35 ετών.
Διαπιστώθηκε ότι η ισχυρότερη λειτουργική διασύνδεση, δηλαδή η επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων στα διάφορα δίκτυα του εγκεφάλου, συνδέεται με νεανική μνήμη στους γηραιότερους ηλικιωμένους. Αυτοί με την καλύτερη μνήμη έχουν και την πιο νεανική «συνδεσμολογία».
Η μελέτη είναι η δεύτερη σε μια σειρά τριών μελετών με επικεφαλής τη δρα Α. Τουρούτογλου, η οποία είναι διδάκτωρ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2009), που έχουν ως στόχο να «ξεκλειδώσουν» το μυστικό των 80άρηδων και 90άρηδων, των οποίων το μυαλό δουλεύει καλύτερα και από πολύ νεότερους ανθρώπους. Η πρώτη έρευνα είχε εξετάσει τα δομικά χαρακτηριστικά του φλοιού του εγκεφάλου και είχε δείξει ότι, σε σύγκριση με τους τυπικούς ηλικιωμένους, οι εγκέφαλοι των σούπερ-ηλικιωμένων έχουν περισσότερη φαιά ουσία σε περιοχές, οι οποίες είναι σημαντικές για διαδικασίες που σχετίζονται με τη μνήμη, όπως η μάθηση, αποθήκευση και ανάκτηση πληροφοριών. Διαπιστώθηκε ότι ο εγκέφαλος των σούπερ ηλικιωμένων έχει παραμείνει νεανικός και δεν έχει επέλθει καμία συρρίκνωση στις περιοχές που επιτελούν τη λειτουργία της μνήμης.
Επειδή όμως οι περιοχές του εγκεφάλου δεν είναι απομονωμένες νησίδες, αλλά συνιστούν δίκτυα που «συνομιλούν» μεταξύ τους, ώστε να επιτρέψουν την εκτέλεση πολύπλοκων συμπεριφορών, η δεύτερη μελέτη εστίασε στις διασυνδέσεις μεταξύ των νευρώνων και στη λειτουργία του εγκεφάλου.
Η τρίτη μελέτη της επιστημονικής ομάδας θα αναλύσει δεδομένα λειτουργικής μαγνητικής απεικόνισης (fMRI) από εγκεφάλους απασχολημένους με μνημονικές και άλλες νοητικές διαδικασίες. Από τον συνδυασμό των τριών ερευνών, ελπίζεται ότι θα προκύψουν «τα βασικά στοιχεία ώστε οι μελλοντικοί ερευνητές να αναπτύξουν βιοδείκτες για μια επιτυχή γήρανση», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Ελληνίδα νευροεπιστήμονας.
Όπως λέει, ένα από τα μυστήρια που οι επιστήμονες ελπίζουν να λύσουν, είναι κατά πόσο οι ηλικιωμένοι που γερνάνε καλά, ξεκινούν εξ αρχής με μεγαλύτερη και καλύτερη εγκεφαλική δομή και νευρωνική επικοινωνία από ό,τι οι άλλοι άνθρωποι ή αν, για κάποιο λόγο, εμφανίζουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στη φυσιολογική έκπτωση των λειτουργιών του γηράσκοντος εγκεφάλου τους.
Ο στόχος είναι, μεταξύ άλλων, να διερευνηθεί ο ρόλος του γενετικού παράγοντα, καθώς επίσης της σωματικής άσκησης, της διατροφής, των κοινωνικών επαφών και άλλων παραγόντων του τρόπου ζωής, που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. Τελικά, οι επιστήμονες προσδοκούν ότι θα είναι σε θέση να δώσουν τις κατάλληλες συμβουλές στο μέσο άνθρωπο, ώστε να μπορέσει και αυτός να γεράσει όπως ένας σούπερ-ηλικιωμένος.
Το Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ζήτησε από την κα Α. Τουρούτογλου να μιλήσει για τους «σούπερ» ηλικιωμένους:
ΕΡ: Ποιό ποσοστό αποτελούν κατ’ εκτίμηση οι σούπερ-υπερήλικες στο σύνολο των ηλικιωμένων; Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες;
ΑΠ: Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα το ποσοστό των σούπερ-ηλικιωμένων στο σύνολο των ηλικιωμένων. Στην ομάδα του Χάρβαρντ είδαμε ένα ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό στο 40%, σε άλλες έρευνες το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ 20-30%. Χρειάζονται μελλοντικές επιδημιολογικές μελέτες για τη συστηματική καταγραφή και εντοπισμό των σούπερ-ηλικιωμένων στο γενικό πληθυσμό. Πάντως δεν διαφέρουν σε σχέση με τους συνομηλίκους τους ως προς τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά, φύλο, μορφωτικό επίπεδο ή δείκτη νοημοσύνης.
ΕΡ: Ποιό είναι το “προφίλ” και τα βασικά χαρακτηριστικά ενός σούπερ-ηλικιωμένου; Τι κυρίως τον διακρίνει από τους υπόλοιπους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας;
ΑΠ: Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι όσο μεγαλώνουμε και γερνάμε, η φαιά ουσία συρρικνώνεται, η λειτουργία του εγκεφάλου εξασθενεί και η μνήμη φθίνει προοδευτικά, αλλαγές που θεωρούνται συνήθως ως αναπόφευκτες συνέπειες της φυσιολογικής πορείας του γήρατος. Οι σούπερ-ηλικιωμένοι είναι μια ομάδα ελίτ ηλικιωμένων που αντιστέκονται στο «φυσιολογικό» γήρας του εγκεφάλου. Αν και η έρευνα βρίσκεται σε αρχικά στάδια, τα κύρια χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους σούπερ-ηλικιωμένους από τους υπόλοιπους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας είναι:
• Νεανική μνήμη. Για να θεωρηθεί κάποιος σούπερ-ηλικιωμένος, θα πρέπει να είναι πάνω από 65 χρονών και να διατηρεί μνήμη στα επίπεδα των νεαρών ενηλίκων. Προηγούμενες μελέτες στις ΗΠΑ αντιπαράθεσαν τους σούπερ-ηλικιωμένους με μεσήλικες 50 – 60 ετών. Η ομάδα μας στο Χάρβαρντ για πρώτη φορά συνέκρινε σούπερ-ηλικιωμένους με νέους ηλικίας 25 χρονών. Νέα στοιχεία από διαχρονικές μελέτες μας δείχνουν ότι η μνήμη των σούπερ-ηλικιωμένων συνεχίζει να διατηρείται νεανική για πολλά χρόνια. Και όταν αρχίζει να φθίνει, αυτό γίνεται με αργότερο ρυθμό σε σχέση με τους υπόλοιπους συνομήλικούς τους.
• Στο μαγνητικό τομογράφο, αυτό που διακρίνει τους σούπερ-ηλικιωμένους είναι ο νεανικός τους εγκέφαλος. Είναι ανθεκτικοί στην απώλεια νευρώνων και στη συρρίκνωση του εγκεφάλου λόγω γήρανσης, σε σημείο που δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον εγκέφαλο των σούπερ-ηλικιωμένων από εκείνο των νεότερων.
• Η νέα έρευνα μας έρχεται να προσθέσει ότι και η λειτουργία του εγκέφαλου παραμένει νεανική. Η τεχνική της νευροαπεικόνισης άνοιξε ένα παράθυρο για να μελετήσουμε τον εγκέφαλο εν δράσει , βοηθώντας να καταγράψουμε τη δράση του εγκεφάλου των σούπερ-ηλικιωμένων σε πραγματικό χρόνο. Με το εργαλείο αυτό αποκαλύψαμε ότι η επικοινωνία, η λειτουργική συνδεσιμότητα, των εγκεφαλικών περιοχών που εμπλέκονται στη μνήμη και την προσοχή, συνεχίζει να είναι το ίδιο αποτελεσματική όπως αυτή των νέων. Σε αντιπαράθεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας, οι σούπερ-ηλικιωμένοι έχουν ισχυρότερες νευρικές συνάψεις και αποτελεσματικότερη επικοινωνία μεταξύ περιοχών του εγκεφάλου.
• Ένα ακόμη στοιχείο που διακρίνει τους σούπερ-ηλικιωμένους είναι ότι δεν παραιτούνται της προσπάθειας, δείχνουν να αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβλημα ως πρόκληση και επιμένουν μέχρι να το λύσουν, ενώ αντίθετα οι συνομήλικοί τους συχνά παραιτούνται.
• Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα που δείχνουν ότι ενώ η νευροπαθολογία της νόσου Αλτσχάιμερ -οι αμυλοειδείς πλάκες και τα νευροϊνιδιακά δεμάτια- εμφανίζεται με την ίδια συχνότητα σε όλους τους ηλικιωμένους, συμπεριλαμβανομένων των σούπερ-ηλικιωμένων, για λόγους που δεν γνωρίζουμε πλήρως, οι εγκέφαλοι των σούπερ-ηλικιωμένων παρουσιάζουν ανθεκτικότητα και δεν εμφανίζουν τα αντίστοιχα κλινικά συμπτώματα. Το αποτελέσματα αυτά δείχνουν ότι ένας συνδυασμός παραγόντων, όπως γονίδια και τρόπος ζωής, μπορούν ενδεχομένως να αντισταθμίσουν τις νευροπαθολογικές αλλαγές που συνοδεύουν την ανάπτυξη της νόσου Αλτσχάιμερ. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί προσφέρει νέες δυνατότητες στον έλεγχο και την καταπολέμηση της ασθένειας.
ΕΡ: Με βάση τις έως τώρα έρευνες, σε ποιό βαθμό τα γονίδια παίζουν ρόλο στο να γίνει κάποιος σούπερ-ηλικιωμένος; Τι άλλο παίζει σημαντικό ρόλο;
ΑΠ: Η έρευνα αυτή βρίσκεται σε πολύ αρχικά στάδια. Τα πρώτα αποτελέσματα δείχνουν ότι η ομάδα των σούπερ-ηλικιωμένων εμφανίζει πολυμορφισμό στο γονίδιο MAP2k3, το οποίο, μεταξύ άλλων, σχετίζεται και με τη μνήμη. Το συγκεκριμένο όμως εύρημα χρήζει περαιτέρω μελέτης. Πέρα από την οποιαδήποτε γενετική προδιάθεση, πιστεύουμε ότι ο τρόπος ζωής και οι καθημερινές συνήθειες παίζουν σημαντικό ρόλο στο να διατηρηθεί η νεανικότητα του εγκεφάλου.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι σούπερ-ηλικιωμένοι παραμένουν δραστήριοι, πολλοί συνεχίζουν να δουλεύουν παρά τη συνταξιοδότησή τους, ασκούνται καθημερινά έστω και για λίγα λεπτά, και δείχνουν ενδιαφέρον να μαθαίνουν καινούρια πράγματα. Η κοινωνικότητα είναι ένας ακόμη παράγοντας που συμβάλλει στη μακροζωία τους. Πολύ πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι οι σούπερ-ηλικιωμένοι είναι περισσότερο κοινωνικοί σε σχέση με τους συνομηλίκους τους. Με βάση αυτές τις ενδείξεις, συνεχίζουμε τις έρευνες σε ευρύτερη κλίμακα, ώστε να αποκωδικοποιήσουμε τα μυστικά των σούπερ-ηλικιωμένων.
ΕΡ: Πόσο μπορεί να ελπίζει ο μέσος άνθρωπος ότι μπορεί και αυτός να γίνει σούπερ-ηλικιωμένος;
ΑΠ: Ένα από τα ερωτήματα που μελετάμε, είναι εάν οι σούπερ-ηλικιωμένοι ξεκινούν ως νέοι με ανώτερες νοητικές ικανότητες από τους υπόλοιπους ανθρώπους ή αν κατά κάποιο τρόπο γίνονται ανθεκτικοί στην προοδευτική έκπτωση της λειτουργικότητας του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη βιολογική γήρανση. Οι μελλοντικές μας έρευνες στοχεύουν στο να μετρήσουν την επιρροή της γενετικής προδιάθεσης, της άσκησης, της διατροφής, των κοινωνικών σχέσεων και άλλων παραγόντων του τρόπου ζωής που ενδέχεται να επηρεάζουν την ανθεκτικότητα του εγκεφάλου.
ΕΡ: Πόσο έχει προχωρήσει η φαρμακευτική-νευρολογική έρευνα, ώστε να υπάρξει κάποτε ένα χάπι super-aging;
ΑΠ: Το πιο πιθανό είναι η επιστήμη να προτείνει συμβουλές για άσκηση, βελτίωση του τρόπου ζωής ή διατροφής, παρά να υπάρξει ένα χάπι για σούπερ-ηλικιωμένους.
ΕΡ: Ποιοί είναι οι προσωπικοί στόχοι στην έρευνα σας στις ΗΠΑ; Υπάρχει σκέψη επιστροφής στην Ελλάδα;
ΑΠ: Απώτερος στόχος της ερευνητικής ομάδας μου είναι να μπορέσουμε μια μέρα με εγκεφαλική διέγερση να τροποποιήσουμε τη δραστηριότητα του εγκεφάλου και να βελτιώσουμε την ικανότητα μνήμης των ασθενών που βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της Αλτσχάιμερ, ώστε να επιβραδύνουν την εξέλιξη της νόσου τους. Από τις μαγνητικές τομογραφίες των σούπερ-ηλικιωμένων είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με ακρίβεια ποιές περιοχές του εγκεφάλου αντιστέκονται στη γήρανση και ελέγχουν τη λειτουργία της μνήμης. Αυτό ίσως μια μέρα αποδειχθεί χρήσιμο σε μελλοντικές μελέτες.
Τον τελευταίο χρόνο έγινα επικεφαλής σε κλινικές δοκιμές που χρησιμοποιούν Διακρανιακό Μαγνητικό Ερεθισμό, ένα εργαλείο νευροδιέγερσης με πηνία για τη χορήγηση ρεύματος σε περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού. Οι περιοχές αυτές λειτουργούν ως «κερκόπορτα» και έτσι φτάνει η ηλεκτρική διέγερση σε περιοχές που βρίσκονται βαθιά στον εγκέφαλο και ελέγχουν τη μνήμη. Αξιοποιώντας αυτή την τεχνολογία, ελπίζουμε να φτάσουμε στο στόχο μας.
Ένα από τα σημαντικότερα πράγματα για μένα είναι να προσφέρω πίσω στη χώρα μου. Τα τελευταία χρόνια, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Νιάρχος, επισκέπτομαι συχνά την Ελλάδα. Στόχος μου είναι να μεταλαμπαδεύσω στην πατρίδα μου τη γνώση από την επιστημονική έρευνα που διεξάγω στην Αμερική. Ως επικεφαλής ενός ερευνητικού προγράμματος που ενώνει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, έχω άμεση γνώση για τα θετικά αποτελέσματα που μπορούν να παραχθούν από τέτοιου είδους συνεργασίες. Πιστεύω ότι πρωτοβουλίες που θα φέρουν πιο κοντά τους Έλληνες επιστήμονες της διασποράς με τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της Ελλάδας, είναι σημαντικές.
