Πώς βλέπουν η Ιστορία και η Λογοτεχνία τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο; Αυτός ήταν ο θεματικός άξονας της διπλής διάλεξης, την οποία παρακολούθησε την προηγούμενη εβδομάδα, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, στο πλαίσιο της σειράς ομιλιών «Ιστορία και Λογοτεχνία. Μια σχέση αμφίθυμη και συμπληρωματική» που διοργανώνει η Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου.
Ο Χάγκεν Φλάισερ, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μίλησε για την υπόθεση των γερμανικών επανορθώσεων από το 1945 μέχρι σήμερα, ενώ ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, αναπληρωτής καθηγητής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, εξέτασε το «’Ασμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό στην Αλβανία» του Οδυσσέα Ελύτη, υπό το φως του ελληνο-ιταλικού πολέμου. Τη συζήτηση διηύθυνε ο Ηλίας Νικολακόπουλος, ομότιμος καθηγητής Εκλογικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν εξαιρετικά φονικός με τεράστιες απώλειες μεταξύ των πολιτών και 60 εκατομμύρια νεκρούς συνολικά, είπε ο Χ. Φλάισερ. Υπήρξαν επίσης κάτεργα, πείνα και η γενοκτονία των Εβραίων. Οι πόλεμοι της μνήμης, η σύγκρουση για το ποια εκδοχή Ιστορίας ισχύει, άρχισαν την επαύριο της γερμανικής συνθηκολόγησης και απασχόλησαν τόσο την ακαδημαϊκή ιστοριογραφία όσο και τη δημόσια Ιστορία. Η γερμανική κατοχή της Ελλάδας ήταν η σκληρότερη μεταξύ των μη σλαβικών χωρών, αλλά η εποχή του Ψυχρού Πολέμου που ακολούθησε έστειλε την κατοχική περίοδο στα Τάρταρα της μνήμης. Η αναβάθμιση της Βόννης στο διεθνές στερέωμα και η θέληση της Ουάσιγκτον να μεταβληθεί η Δυτική Γερμανία σε προκεχωρημένο φυλάκιο του ελεύθερου κόσμου, σε συνδυασμό με την ήττα ης Αριστεράς στον ελληνικό εμφύλιο, δημιούργησαν κοινά συμφέροντα για τις δύο χώρες. Η γερμανοφιλία της Αθήνας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, η επίσκεψη Αντενάουερ στην Ελλάδα, η στάση του Κωνσταντίνου Καραμανλή απέναντι στο ζήτημα του Γιόζεφ Μέρτεν και η απαλλαγή του τελευταίου από την ποινή φυλάκισης στην οποία τον καταδίκασαν τα ελληνικά δικαστήρια είχαν ως αποτέλεσμα την απάλειψη των γερμανικών εγκλημάτων από την ιστορική μνήμη.
Η κυβέρνηση Καραμανλή, συνέχισε ο Χ. Φλάισερ, κατάργησε το 1975 το Εθνικό Αρχείο Εγκλημάτων Πολέμου. Οι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ παρόλα αυτά να διεκδικούν τις επανορθώσεις για τον πόλεμο, αλλά όταν ξέσπασε η ελληνική κρίση οι Γερμανοί ισχυρίστηκαν ότι τα χρήματα είχαν δοθεί με τη διαφορά πως τα έφαγαν οι «τεμπέληδες» Έλληνες. Όπως κι αν έχει, οι Γερμανοί εφάρμοσαν ένα σχέδιο παρατεταμένης καθυστέρησης για τις πολεμικές αποζημιώσεις ενόσω οι δύο πλευρές εξακολούθησαν να δαιμονοποιούν η μια την άλλη. Ο προκαταλήψεις βρήκαν κατ’ αυτόν τον τρόπο έδαφος για να ανθίσουν: κρεμάλες από τους Έλληνες για τους Γερμανούς, οργή των Γερμανών για τους Έλληνες επειδή τους αποκαλούσαν ναζί. Στην Ελλάδα καλλιεργήθηκαν εκ παραλλήλου ανέφικτες προσδοκίες για τις αποζημιώσεις και η χώρα εξετέθη διεθνώς. Οι Γερμανοί πάλι απέφευγαν να ζητήσουν συγγνώμη, χαρακτηρίζοντας τις ελληνικές απαιτήσεις αναχρονιστικές, για να μην υποστούν τις οικονομικές συνέπειες μιας έμπρακτης συγγνώμης. Σήμερα το ύψος των επανορθώσεων υπολογίζεται σε πάνω από 10 δις ευρώ, οι ομάδες πίεσης πολλαπλασιάζονται στο εσωτερικό της Γερμανίας, ο Γιοάχιμ Γκάουκ, Πρόεδρος της Γερμανίας έως το 2017, έχει ζητήσει επιτέλους συγγνώμη και το ζήτημα των αποζημιώσεων έχει βρει τη βάση πάνω στην οποία οφείλει να συζητηθεί.
Το «’Ασμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας» του Οδυσσέα Ελύτη εκπροσωπεί την πρώτη προσπάθεια να γραφτεί εθνική και πατριωτική ποίηση σε νεωτερική φόρμα στα χρόνια της γέννησης του ελληνικού μοντερνισμού, παρατήρησε ο Γιάννης Παπαθεοδώρου στη δική του διάλεξη. Ο Ελύτης πήγε ως ανθυπολοχαγός στο αλβανικό μέτωπο, όπου αρρώστησε βαριά από τύφο και αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αθήνα. Ο πόλεμος αποτέλεσε τομή για τη γενιά του 1930, για τη γενιά του Ελύτη, η οποία στράφηκε έτσι στα συλλογικά μεγέθη. Το ποίημα του Ελύτη συνιστά μαρτυρία, στο επίπεδο τόσο της Ιστορίας όσο και της αισθητικής, για τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και εμπεριέχει ένα υψηλό ηθικό αίτημα: το αίτημα της ελευθερίας.
Ο Ελύτης, κατέληξε ο ομιλητής, είναι στο «’Ασμα ηρωικό και πένθιμο» λυρικός και ταυτοχρόνως πένθιμος και ελεγειακός ενώ δεν παύει ούτε στιγμή να δίνει τον αγώνα της μορφής. Και το ποίημά του αποτελεί ενδεχομένως την τελευταία απόπειρα στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας να γραφτεί εθνική ποίηση.
