Το μέλλον δεν μπορεί να προβλεφθεί. Ούτε όμως είναι κάτι νομοτελειακό, που ο άνθρωπος δεν μπορεί να επηρεάσει με τις πράξεις του. Οι υποθέσεις μας για το μέλλον βασίζονται στο ποιοι είμαστε: πού ανήκουμε, σε ποια κοινωνία έχουμε μεγαλώσει, σε ποια θρησκεία ενδεχομένως πιστεύουμε. Μπορούμε να το αντιληφθούμε αυτό, όταν σκεφτόμαστε το μέλλον, ώστε να αφαιρέσουμε το “φίλτρο” των προσωπικών μας επιρροών και πεποιθήσεων, για να δούμε πιο καθαρά την εικόνα που έχουμε μπροστά μας; Για να αντιληφθούμε χωρίς προκατάληψη τα ασθενή ή και ισχυρά σήματα των εξελίξεων, να αποκτήσουμε αυτό που έχει γίνει διεθνώς γνωστό με τον όρο “foresight”, δηλαδή την ικανότητα της προοπτικής διερεύνησης; Πώς επηρεάζει η θεώρηση του μέλλοντος το παρόν μας; Και τι κερδίζουν όσες επιχειρήσεις σπεύδουν να ενσωματώσουν στην εταιρική τους κουλτούρα έναν τρόπο σκέψης που αποδέχεται ως πιθανό ακόμη και το αδιανόητο;
Αν η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού παραμένει βασικό ζητούμενο σε έναν πλανήτη όπου 757 εκατομμύρια άνθρωποι άνω των 15 ετών δεν έχουν τις βασικές ικανότητες ανάγνωσης και γραφής, τα τελευταία χρόνια προβάλει έντονη η ανάγκη απόκτησης και διάδοσης ενός νέου είδους αλφαβητισμού: του αλφαβητισμού για το μέλλον (futures literacy), που χαρακτηρίζεται από την Unesco ως ένα χρήσιμο soft skill, μια οριζόντια δεξιότητα, που επιτρέπει σε όποιον την κατέχει να δει με έναν διαφορετικό τρόπο και το παρόν.
Αυτά τα δύο αντικείμενα, ο αλφαβητισμός για το μέλλον και η προοπτική διερεύνηση, θα απασχολήσουν στα επόμενα χρόνια τους ερευνητές της Έδρας της UNESCO για την Έρευνα για το Μέλλον (UNESCO Chair on Futures Research), η οποία λειτουργεί εδώ και λίγες εβδομάδες στη Θεσσαλονίκη, στο Δίκτυο ΠΡΑΞΗ, μονάδα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ). Πρόκειται για μία από τις ελάχιστες ερευνητικές έδρες της UNESCO παγκοσμίως, καθώς οι περισσότερες εδρεύουν σε πανεπιστήμια και έχουν ως κύριο αντικείμενο την εκπαίδευση. Η Έδρα στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία και με τα στελέχη του ΙΤΕ στην Αθήνα, εστιάζει κυρίως στην έρευνα για την ανάπτυξη νέων εργαλείων στον τομέα του foresight και της έξυπνης εξειδίκευσης.
Πώς βρίσκεις κάτι που εξ ορισμού δεν υπάρχει;
«Το παράδοξο στη διαδικασία αναζήτησης του μέλλοντος είναι ότι ψάχνοντας τα εναλλακτικά μέλλοντα καταλήγουμε σε ένα τεράστιο, σχεδόν ανυπέρβλητο, εμπόδιο: πώς είναι δυνατό να βρεις κάτι, που εξ ορισμού… δεν υπάρχει; Το μέλλον δεν μπορεί να υπάρξει στο παρόν, ωστόσο παίζει σημαντικό ρόλο και το επηρεάζει… Η δική μας δουλειά δεν είναι να προβλέψουμε και να καταλήξουμε σε σενάρια που ίσως θα αποδειχθούν αληθινά, θεωρώ ότι η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι ανέφικτη. Ο στόχος μας είναι, μέσω της διαδικασίας και των δράσεών μας, να δημιουργηθεί μια κουλτούρα που θα μας επιτρέπει να προετοιμαστούμε καλύτερα για τη ρευστότητα του αύριο και την πολυπλοκότητα των αλλαγών, που θα μας βοηθήσει να μη θεωρούμε τίποτα δεδομένο και να έχουμε έτοιμες στρατηγικές για τέτοιες περιπτώσεις» εξηγεί, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο επικεφαλής της Έδρας, δρ Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος.
Ο “αλφαβητισμός” για το μέλλον δεν είναι απλά εφικτός, αλλά αποτελεί και χρήσιμο soft skill
Τι ακριβώς είναι ο αλφαβητισμός για το μέλλον; Και πόσο εφικτό είναι να τον αποκτήσουμε σε μια εποχή τόσο μεγάλης ρευστότητας και τόσο ραγδαίων αλλαγών; «Είναι εφικτό, το λέω πολύ ξεκάθαρα. Ο όρος “αλφαβητισμός για το μέλλον” είναι μια σχετικά καινούργια έννοια, μια δεξιότητα που η UNESCO και μια σειρά ερευνητών θεωρούν ότι είναι χρήσιμη. Τι περιγράφει; Περιγράφει την ικανότητα που έχουμε να καταλαβαίνουμε με ποιον τρόπο αντιλαμβανόμαστε το μέλλον. Όλοι κάνουμε κάποιες υποθέσεις, αναλόγως του πού ανήκουμε, σε ποιες κοινωνίες έχουμε μεγαλώσει, σε ποια θρησκεία πιθανόν να πιστεύουμε, υποθέσεις που πιθανώς επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το μέλλον. Η ικανότητα να μπορούμε να το αντιληφθούμε αυτό, η ικανότητα να κατανοήσουμε τις δυνάμεις της αλλαγής, τα ασθενή σήματα, τις τάσεις που αλλάζουν την καθημερινότητα, η δυνατότητα να δούμε ότι το μέλλον δεν είναι κάτι νομοτελειακό, αλλά κάτι δυναμικό που μπορούμε να επηρεάσουμε, όλα αυτά είναι ένα soft skill, μια οριζόντια δεξιότητα που σύμφωνα με την UNESCO μπορεί να βοηθήσει στο να βελτιώσουμε την πραγματικότητα σήμερα, το παρόν μας» σημειώνει ο επικεφαλής της Έδρας.
Από την αέναη αλλαγή του Ηράκλειτου στην ψευδαίσθηση της στασιμότητας
Έχουμε στην Ελλάδα την κουλτούρα για να αποκτήσουμε αλφαβητισμό για το μέλλον και την ικανότητα της προοπτικής διερεύνησης; «Νομίζω ότι είναι χαρακτηριστικό στην Ελλάδα ότι έχουμε την τάση να ζούμε για το σήμερα κι αυτό επηρεάζει τον τρόπο που λειτουργούμε σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο οργανισμών και επιχειρήσεων, σε αντίθεση με άλλες χώρες. Κι όμως ο πρώτος Έλληνας που μίλησε για την αέναη αλλαγή, για το πώς τα πάντα αλλάζουν συνέχεια, ήταν ο Ηράκλειτος, δύο χιλιετίες πριν! Αυτό δείχνουμε να το έχουμε ξεχάσει τελείως, είναι σαν να μην αντιλαμβανόμαστε ότι τα πράγματα αλλάζουν και ζούμε σαν τα πράγματα να μένουν στάσιμα. Κι ειδικά σήμερα, αυτό είναι το μόνο σίγουρο πως δεν ισχύει» σημειώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο φυσικός Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος.
Υψηλότερη ανάπτυξη έως και 200% για όσους αποδέχονται την πιθανότητα των «μαύρων κύκνων»
Η επιχειρηματικότητα είναι από μόνη της μια δραστηριότητα που συνοδεύεται από έντονη ρευστότητα… Πώς μπορεί να διαμορφωθεί μια εταιρική κουλτούρα που αποδέχεται την πιθανότητα των “μαύρων κύκνων” (black swans, διεθνής όρος που συμβολίζει τα απρόσμενα γεγονότα, το αστάθμητο) και επιτρέπει στην επιχείρηση να προετοιμάζεται επαρκώς για να τους αντιμετωπίσει;
«Ο κόσμος αλλάζει με ρυθμούς και κατευθύνσεις που δεν έχουμε ξανασυναντήσει στο παρελθόν. Επιτυχημένοι είναι μόνο οι οργανισμοί που έχουν την ικανότητα να ελίσσονται σε αυτό το ταραχώδες περιβάλλον, που μπορούν να προσαρμόζουν κατάλληλα τις στρατηγικές τους ανά πάσα στιγμή. Σε μια πρόσφατη δημοσιευμένη έρευνα, οι Rohrbeck και Kum (Aarchus University) μελέτησαν περίπου 100 εταιρείες και διαπίστωσαν ότι όσες επιχειρήσεις έχουν ενεργοποιήσει διαδικασίες προοπτικής διερεύνησης, έχουν κατά μέσο όρο 33% μεγαλύτερη κερδοφορία και 200% υψηλότερη ανάπτυξη! Ωστόσο, ακόμη και αν ο στόχος δεν είναι η μεγάλη ανάπτυξη και κερδοφορία, αλλά απλώς η επιβίωση, σε κάθε περίπτωση η ανάπτυξη κουλτούρας εστιασμένης στο μέλλον είναι απαραίτητη. Κανένας κλάδος ή επάγγελμα δεν μπορεί να νιώθει ασφάλεια» απαντά.
Όπως λέει, το βάρος για τη διαμόρφωση κουλτούρας αυτού του είδους «πέφτει σαφέστατα στα ανώτατα διοικητικά κλιμάκια του οργανισμού ή της εταιρίας. Είναι ο πρόεδρος ή ο διευθύνων σύμβουλος, που οφείλει να είναι ενεργός, και αντί να εστιάζει στην καθημερινότητα, θα πρέπει να κρατήσει το κεφάλι ψηλά, και να ατενίσει τον μακρινό ορίζοντα, μακρύτερα από 5-10 χρόνια, με τα μάτια ανοιχτά και το μυαλό περίεργο. Ο επικεφαλής θα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη για τον εντοπισμό των διαταραχών (disruptions) στον κλάδο και την προετοιμασία της εταιρίας και του προσωπικού. Υπενθυμίζω ξανά ότι το μέλλον δεν συμβαίνει μόνο του, αλλά μπορούμε σε κάποιο βαθμό να το επηρεάσουμε. Δεν πρέπει να θεωρούμε τίποτα δεδομένο και θα πρέπει να δημιουργηθεί αντίστοιχη κουλτούρα στον οργανισμό».
Καλλιτεχνική φύση, systems thinking και διάθεση αμφισβήτησης του κατεστημένου
Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που αναπτύσσουν ευκολότερα το foresight; «Η απάντηση είναι σαφώς υποκειμενική. Πιστεύω ότι η ικανότητα ν’ αναζητάς το μέλλον, απαιτεί μια ισχυρή καλλιτεχνική φύση, τη διάθεση να αμφισβητείς το κατεστημένο, να κοιτάζεις εκεί που δεν κοιτάζουν οι περισσότεροι, και φυσικά την ικανότητα να αντιλαμβάνεσαι ολόκληρο το σύστημα (systems thinking)», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο δρ Χριστοφιλόπουλος και προσθέτει: «Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, τα πάντα είναι περισσότερο ή λιγότερο συνδεδεμένα, και δημιουργούν ένα σύστημα που αποτελείται από τις τεχνολογικές εξελίξεις, το περιβάλλον, την κοινωνία, την οικονομία, τον Τύπο κλπ. Μια φαινομενικά άσχετη εξέλιξη σε ένα πεδίο μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις σε έναν άλλο κλάδο ή επάγγελμα. Φυσικά υπάρχουν μεθοδολογίες και εργαλεία που μπορούν να βοηθήσουν στην εξερεύνηση του μέλλοντος, αλλά στο τέλος καταλήγουμε στο έμφυτο ταλέντο του ατόμου ή στη δεξιότητα που απέκτησε να αξιολογήσει και να οπτικοποιήσει τις μελλούμενες αλλαγές. Εκεί ακριβώς έρχεται ο αλφαβητισμός για το μέλλον ως δεξιότητα».
Κλιματικό άγχος κι ανάληψη δράσης για το μέλλον σήμερα
Παρότι η ανάπτυξη του αλφαβητισμού για το μέλλον δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί, καθώς θεωρείται οριζόντια δεξιότητα όπως η επικοινωνία ή η δημιουργικότητα, υπάρχουν -κατά τον δρα Χριστοφιλόπουλο- χώρες, εκπαιδευτικά συστήματα και κοινωνίες που έχουν ξεκάθαρη στόχευση, η οποία ευνοεί την μακροπρόθεσμη σκέψη, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη Φιλανδία, ενώ “κοντά” είναι επίσης οι Σκανδιναβικές και η Ολλανδία.
«Θα αναφέρω ένα παράδειγμα: όλοι, σε όλον τον κόσμο, γνωρίζουμε το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο σε χώρες όπως η Φιλανδία και η Σουηδία αποτελεί κομμάτι της καθημερινότητας, παρά το γεγονός ότι οι σημαντικότερες επιπτώσεις, θα φανούν ίσως στην επόμενη γενιά. Μάλιστα, υπάρχει ο όρος “κλιματικό άγχος”, για να περιγράψει ακριβώς αυτήν την έντονη ανησυχία που βιώνουν οι νέοι σε σχέση με την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεων της, με αποτέλεσμα να νιώθουν ότι πρέπει να αναλάβουν δράση σήμερα για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα» σημειώνει.
Έξυπνη εξειδίκευση στην Ελλάδα
Όπως προαναφέρθηκε, η Έδρα στο ΙΤΕ είναι μία από τις ελάχιστες ερευνητικές της UNESCO παγκοσμίως κι εστιάζει κυρίως στην έρευνα για την ανάπτυξη νέων εργαλείων στον τομέα της προοπτικής διερεύνησης (είναι ήδη σε εξέλιξη έρευνες στον χώρο του gamification και των τεχνικών θεάτρου) και την έξυπνη εξειδίκευση. Στο πλαίσιο αυτό, όπως γνωστοποιεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο δρ Χριστοφιλόπουλος, τις επόμενες εβδομάδες ξεκινάει ένα έργο, στο οποίο η Έδρα θα έχει σημαντικό ρόλο και το οποίο αφορά την υποστήριξη της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας στην ανάπτυξη της πολιτικής έξυπνης εξειδίκευσης. «Ο δικός μας ρόλος θα είναι για ένα διάστημα τεσσάρων ετών θα κάνουμε ανίχνευση ορίζοντα (Horizon Scanning), με μια σειρά από μεθοδολογίες εστιάζοντας στους τομείς της έξυπνης εξειδίκευσης, όπως αυτοί έχουν ήδη προεπιλεχθεί από την Περιφέρεια, δηλαδή δομικά υλικά, τουρισμός, αγροδιατροφή, υφάσματα-ένδυση. Εκτός από τη δουλειά της ομάδας μας, και την τροφοδότηση με πληροφορίες από ειδικούς στους τομείς, θα χρησιμοποιήσουμε το Gremlin, μια web πλατφόρμα, όπου καθένας θα μπορεί να ανεβάσει ένα ασθενές ή ισχυρό σήμα, μια τάση κλπ, που θα αξιολογείται από τους χρήστες όσον αφορά το μέγεθος των επιπτώσεών της στον κλάδο και τις πιθανότητες να συμβεί. Φυσικά η κυριότερη έρευνα αφορά την συμμετοχή μας στην ερευνητική δράση της UNESCO στην Αφρική, στο πλαίσιο του έργου Imagine Africa’s Futures» εξηγεί.
Παράλληλα, η Έδρα της Unesco άρχισε δράσεις που απευθύνονται σε μαθητές, παιδιά και νέους. «Πλέον έχουμε μια πολύ μεγάλη στόχευση σε αυτό, αναπτύξαμε ειδικά παιχνίδια, που κάποιος μπορεί να αντλήσει ελεύθερα από τη σελίδα μας (
size=”3″ face=”Courier New”>www.futures.gr), συγκεκριμένες μεθοδολογίες και υλικό, που μπορεί να τα “κατεβάσει” ένας εκπαιδευτικός και να κάνει συζήτηση για το μέλλον, αντίστοιχα πακέτα έχουμε βγάλει για επιχειρήσεις, δήμους και κοινότητες. Παρέχουμε και πιο εστιασμένες υπηρεσίες που αφορούν εταιρείες κι οργανισμούς και έχουν να κάνουν είτε με απλό σκανάρισμα του ορίζοντα, των τάσεων και των ασθενών σημάτων (horizon scanning, trends scanning, weak signals, delphi), είτε με την παραγωγή σεναρίων και τον στρατηγικό σχεδιασμό. Είμαστε ανοιχτοί» υπογραμμίζει και προσθέτει ότι σχεδιάζεται και η έκδοση μιας έκθεσης (κάθε δύο έτη), με τίτλο “State of Greece”, για την κατάσταση και τις προοπτικές της χώρας, ενώ υλοποιούνται δράσεις σε σχολεία και ερευνητικά ιδρύματα. «Η επόμενη είναι στο πλαίσιο του Athens Science Festival, τον Απρίλιο, όπου τα παιδιά, σαν… αντίστροφοι αρχαιολόγοι, θα προσπαθήσουν να ανακαλύψουν αντικείμενα από το μέλλον. Το παιχνίδι σύντομα θα είναι επίσης διαθέσιμο, για να το κατεβάσει από την ιστοσελίδα όποιος ενδιαφέρεται» υπογραμμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο δρ Χριστοφιλόπουλος._
