Χριστουγεννιάτικες λέξεις και αυθεντική χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα μάς μεταφέρει το γλωσσάρι. Στον ευαγγελιστή Λουκά διαβάζουμε ότι η Παναγία ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν φάτνῃ, διότι οὐκ ἦν αὐτοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι (Κατά Λουκάν, κεφ. β’ 7. Σε ελεύθερη νεοελληνική απόδοση: Η Παναγία τύλιξε το βρέφος στα σπάργανα, το ξάπλωσε στη φάτνη, γιατί δεν υπήρχε γι’ αυτούς τόπος να καταλύσουν).
*Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Να δούμε λίγο την ιστορία της λέξης, την πορεία της στο χρόνο, αλλά και κάποιες χρήσεις της.
Ἡ φάτνη, τῆς φάτνης ήταν το παχνί, το σημείο που έβαζαν φαγητό για τα ζώα. Πολύ παλιός λεκτικός τύπος, ομηρικός, αφού σε φάτνη έτρωγαν τα ομηρικά άλογα, σε φάτνη τρέφονταν και τα βόδια της Οδύσσειας. Οι αρχαίοι μας, όταν ήθελαν να δηλώσουν για κάποιον ότι είχε ήσυχη και άνετη ζωή, έλεγαν ότι ζει σαν βοῦς ἐπὶ φάτνης (=σαν βόδι στη φάτνη). Ο συγκεκριμένος όλα τα βρίσκει έτοιμα και δε νοιάζεται για τίποτα.
Μπορεί η έκφραση βοῦς ἐπὶ φάτνης να δήλωνε τον αμέριμνο βίο, αλλά ὁ κύων ἐπὶ φάτνης, το σκυλί στο παχνί με άλλα λόγια, ήταν μια άλλη παροιμία για να αναφερθούν οι παλιοί στον άγρυπνο φρουρό, που δεν επέτρεπε σε κανέναν να αγγίξει το φαγητό των ζώων.
Πολύ γρήγορα ἡ φάτνη απέκτησε μεταφορική σημασία. Με αυτήν αναφέρονταν στο τραπέζι γενικά. Οἱ ἐκ τῆς αὐτῆς φάτνης ήταν οι συνδαιτημόνες, οι ομοτράπεζοι με τους οποίους δένεται κανείς συναισθηματικά και ηθικά. Φάγαμε στο ίδιο τραπέζι, λέει ο λαός μας, άρα συνδεόμαστε με δεσμούς φιλοξενίας.
Η φάθ-νη ή φάτνη ανάγεται στην ινδοευρωπαϊκή ρίζα *bhendh-, που σημαίνει δένω, συνδέω. Η πρώτη – πρώτη σημασία είχε να κάνει με ένα πλεχτό καλάθι από κλαδιά ιτιάς που θα χρησίμευε προφανώς και για το τάισμα των ζώων. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η φάτνη ήταν το αντικείμενο με το οποίο δενόταν το ζώο. Αυτή η ετυμολογική αναγωγή εξηγεί γιατί η φάτνη είναι συγγενής ετυμολογικά με την πενθερά (τη γνωστή μας πεθερά, με την οποία μας δένουν δεσμοί εξ αγχιστείας), και το γερμανικό ρήμα binden (= δένω, συνδέω).
Ας γυρίσουμε, όμως, στη νεοελληνική φάτνη, για να δούμε τις σημασίες της. Σήμερα, στολίζουμε φάτνη κάτω από το δέντρο και εννοούμε ότι βάζουμε όχι μόνο το παχνί, αλλά ολόκληρο το ομοίωμα του σπηλαίου, στο οποίο γεννήθηκε ο Χριστός.
Υποκοριστικό της φάτνης είναι το φατνίο, το μικρό παχνί. Στα φατνία αναφέρονται συχνά οι οδοντίατροι. Εννοούν τα κοιλώματα της γνάθου, που μοιάζουν με μικρές φάτνες και φιλοξενούν τις ρίζες των δοντιών. Με την εισβολή της τεχνολογίας στη ζωή μας για φατνία κάνουν λόγο και όσοι ασχολούνται με τους υπολογιστές, γιατί έτσι αποκαλούν τη θήκη του σκληρού δίσκου.
Τα φατνώματα είναι προσφιλή στους αρχιτέκτονες και διακοσμητές, γιατί με αυτά περιγράφουν τα κοίλα ορθογώνια της οροφής των κτιρίων. Οι αρχαιοελληνικοί ναοί είχαν φατνώματα, που συνήθως διακοσμούνταν με αστέρια. Έτσι οι οροφές ήταν σαν τον έναστρο ουρανό.
Φάτνες, φατνία και φατνώματα σήμερα, μια που βαδίζουμε προς την φάτνη της καρδιάς μας, τα Χριστούγεννα!
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
