Πολύς λόγος έχει γίνει για την αριστεία αν είναι ρετσινιά ή δεν είναι. Παλαιότερα, βέβαια, είχαμε ακούσει από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ότι η αριστεία αναδεικνύει την αρχή της ισότητας.
Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Εμείς θα πούμε εδώ ότι η λέξη βγαίνει από το επίθετο ἄριστος, που είναι πολύ παλιό και το συναντάμε στα ομηρικά κείμενα. Όταν οι στρατιώτες, συμπολεμιστές του Έκτορος, τον ειδοποιούν ότι οι οιωνοί δεν είναι οι καλύτεροι, για να μπει στην μάχη, εκείνος απαντά με την περίφημη φράση: εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης (Ἰλιάδος Μ, στ. 243). Λέει με άλλα λόγια ότι το να υπερασπίζεται κανείς την πατρίδα του είναι το πιο καλό σημάδι.
Το επίθετο χρησιμοποιήθηκε, για να αναπληρώσει τα παραθετικά των επιθέτων ἀγαθός – ἀμείνων, γιατί το καθένα τους είχε διαφορετικό θέμα. Αποτελεί συγκριτικό του ἀρείων (καλύτερος), που με την σειρά του προέρχεται από το επίθημα ἀρι – .Αυτό το επίθημα είναι ένας διαφορετικός τύπος για το πολύ. Ἀρίζηλος, ο ολοφάνερος, ἀρίγνωτος, ο πασίγνωστος κ. ά.
Την ἀριστεία πρώτος την χρησιμοποιεί ο Σοφοκλής τον 5ο αιώνα π. Χ., στην τραγωδία του «Αἴας». Εκεί περιγράφει την τρέλα και το θάνατο του ήρωα στην Σαλαμίνα, όταν δεν του αποδόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα. Στην τραγωδία αριστεία είναι η υπεροχή, η γενναιότητα, η μεγαλοψυχία, η ανδρεία στην μάχη του πρωταγωνιστή του δράματος. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι, επίσης, που μελέτησαν και σχολίασαν τα κείμενα του Ομήρου, έδωσαν σε αρκετές ραψωδίες τον τίτλο ἀριστεία, ανάλογα με το ποιος ήρωας διακρινόταν σε αυτές. Έτσι έχουμε Διομήδους ἀριστεία (η Ε), Ἀγαμέμνονος άριστεία (η Λ) κ. ά.
Τα ἀριστεῖα επίσης ήταν τα βραβεία των αρίστων, των καλύτερων, για πράξεις γενναιότητας και ανδρείας. Και σήμερα έχουμε αντίστοιχα που απονέμονται σε όσους έκαναν έργα αγαθά. Οι μαθητές με υψηλή επίδοση, αριστεύουν, και τον Οκτώβριο, στην εορτή της σημαίας, ελάμβαναν πριν μερικά χρόνια, πριν αυτό αλλάξει, και αυτοί τα αριστεία τους.
Ἀριστεῖον ἀνδρείας, ακόμη, λεγόταν κάθε μνημείο, τρόπαιο προς τιμήν νικητών στην μάχη.
Ένα πλήθος λεκτικών τύπων συνδέονται με την αρχαιοελληνική ἀριστεία. Θα παραθέσουμε ορισμένους με τους τόνους και τα πνεύματα, όπως αποτυπώνονταν στα ελληνικά μας, για να αποδώσουν την προσωδιακή προφορά.
Ο Ἀρίσταρχος ως όνομα και ως επίθετο κυβερνούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ο ηγεμόνας καλείτο ἀριστεύς, ο κατάλληλος για ηρωικά κατορθώματα, ἀριστευτικός, και αυτός που βελτίωνε την κατάσταση ἀριστευτής. Ειδικά ο ἀριστεύς χρησιμοποιείται στον πληθυντικό ως αριστείς, στα Νέα Ελληνικά, για να δηλώσει τους κορυφαίους σε κάποιον τομέα τους αριστείς του πνεύματος, της πολιτικής, της επιστήμης για παράδειγμα.
Σήμερα, επιζεί το αρχαιοπρεπές επίρρημα αριστίνδην, ως κατάσταση, στην οποία οι καλύτεροι επιλέγονται όχι με αρχαιρεσίες, αλλά επειδή έχουν τα χαρακτηριστικά του αρίστου. Αριστίνδην σύνεδροι, μητροπολίτες, βουλευτές εκλέγονται, επειδή είναι περισσότερο άξιοι από τους άλλους.
Τι να πούμε και για τον Αριστείδη, τον Αριστόβουλο και τον Αριστομένη (=έχει έντονη επιθυμία και πάθος), την αριστοκρατία και το αριστούργημα, την αριστοποίηση και το λεβεντόπαιδο τον Αρίστο του λαϊκού τραγουδιού. Την τιμητική του έχει ο φιλόσοφος Αριστοτέλης (384 π. Χ. – 322 π. Χ.), αφού επιτυγχάνει άριστα τον σκοπό του ή έχει τον καλύτερο στόχο. Εκτός από τον Αριστοτέλη, θυμόμαστε και τους αριστοτελικούς, επειδή συνέχισαν το έργο του, τον αριστοτελισμό, που -μεταξύ άλλων- αποδέχεται και αξιοποιεί τις θέσεις των αριστοτεχνημάτων του μεγάλου φιλοσόφου.
Μακράν απέχουμε από το να αξιώσουμε να μάς βάλετε άριστα, γιατί γνωρίζουμε καλά ότι δεν σας τα είπαμε όλα. Ευχόμαστε το άριστα για τους μαθητές, οι οποίοι αυτή την στιγμή της σύνταξης του λήμματος λαμβάνουν τους βαθμούς των Πανελλαδικών εξετάσεων.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
