Οι σεισμοί είναι ίσως το συχνότερο – και πιο ενδιαφέρον – φυσικό φαινόμενο στον ελλαδικό χώρο. Παρόλα αυτά, υπάρχει άγνοια για το φαινόμενο στο γενικό κοινό και συνεπώς και φόβος, με αποτέλεσμα αφ’ ενός ο κόσμος να μη γνωρίζει τι βιώνει κάθε φορά που γίνεται ένας σεισμός και αφ’ ετέρου αυτά που κάνει για να προστατευθεί εν τέλει να τον θέτουν υπό μεγαλύτερους κινδύνους.
*Του Μιχάλη Κ. Ντιναλέξη
Θα επιχειρήσω να καλύψω εδώ, εν συντομία, το γνωστικό αυτό κενό και να προσφέρω κάποιες τεκμηριωμένες συμβουλές για τον τρόπο που πρέπει να αντιδρά κανείς κατά τη διάρκεια ενός σεισμού.
Τι είναι οι σεισμοί; Γιατί ο πλανήτης μας παραγάγει δονήσεις;
Η Γη είναι δομημένη σαν ένα κρεμμύδι – με πολλές ξεχωριστές στρώσεις υλικών οι οποίες βρίσκονται υπό διαφορετική θερμοκρασία και πίεση, κι έχουν ξεχωριστή χημική σύνθεση και δομή. Η «φλούδα» του «κρεμμυδιού», το επιφανειακό στρώμα δηλαδή, ονομάζεται και σε γεωλογικούς όρους «φλοιός» και περιέχει από την επιφάνεια της Γης μέχρι και τα επόμενα 70 χλμ. σε βάθος. Ο φλοιός όμως δεν είναι ενιαίος και σταθερός αλλά σπασμένος σε κομμάτια (τεκτονικές πλάκες) τα οποία κινούνται διαρκώς προς ανεξάρτητες κατευθύνσεις.
Η διαφορά αυτή στις κατευθύνσεις των τεκτονικών πλακών προκαλεί πιέσεις εκεί όπου συναντιούνται. Οι πιέσεις αυτές επιδρούν στην τοπική γεωμορφολογία, δημιουργώντας π.χ. βουνά (Άλπεις, Πίνδος, Ιμαλάια) και βαθείς ωκεανούς (Ατλαντικός, Ειρηνικός) και επίσης επιδρούν στα τοπικά ρήγματα. Τα ρήγματα, ή αλλιώς ρωγμές του φλοιού της Γης, είναι εσωτερικές επιφάνειες στο φλοιό, όπου υπάρχουν δύο πλευρές οι οποίες εφάπτονται αλλά δρουν ως ανεξάρτητα σώματα, καθώς δεν υπάρχει μεταξύ τους συνοχή, ακριβώς όπως και στις ρωγμές κάθε υλικού.
Οι τεκτονικές πιέσεις, λοιπόν, επιδρούν στα ρήγματα πιέζοντας τις πλευρές να «γλιστρήσουν» μεταξύ τους – με την τριβή όμως να τις συγκρατεί. Έτσι, η ενέργεια των πιέσεων συσσωρεύεται με τη μορφή της ελαστικής ενέργειας – σαν να τραβάμε ένα ελατήριο. Κάποια στιγμή, οι πιέσεις καταφέρνουν να υπερκεράσουν την τριβή και οι πλευρές του ρήγματος τελικά κινούνται – με άλλα λόγια, αφήνουμε το ελατήριο. Η ελαστική ενέργεια τότε απελευθερώνεται ως κινητική ενέργεια με τη μορφή (σεισμικού) κύματος. Το κύμα φτάνει στην επιφάνεια της γης και στα κτήρια μας και, αν είναι αρκετά ισχυρό, το αισθανόμαστε και εμείς. Αυτό ονομάζεται σεισμός.
Η Ελλάδα βρίσκεται στα όρια της Ευρασιατικής τεκτονικής πλάκας, η οποία βρίσκεται σε σύγκρουση με την Αφρικανική πλάκα, κινούμενες η μία προς την άλλη. Ως εκ τούτου, η Ελλάδα είναι, και θα είναι, μαζί με την Καλιφόρνια και την Ιαπωνία, από τις πιο σεισμογενείς περιοχές στον κόσμο.
Μέγεθος («Ρίχτερ») και συχνότητα σεισμών
Αυτό που αναφέρεται δημοσιογραφικά ως τα περίφημα «Ρίχτερ», επιστημονικά ονομάζεται μέγεθος σεισμού. Πρόκειται για ένα μέτρο της αρχικής του ενέργειας – όχι όμως μέτρο της έντασης του σεισμού στο σημείο που βρίσκεται ένας παρατηρητής ή της δόνησης που αισθάνεται. Η κλίμακα είναι λογαριθμική, δηλαδή ένας σεισμός μεγέθους 6.0 έχει 10 φορές όση ενέργεια όση ένας σεισμός μεγέθους 5.0 και χίλιες φορές όση ενέργεια όση ένας σεισμός μεγέθους 3.0. Για κάθε σεισμό μεγέθους 6.0 θα συμβούν 10 σεισμοί τουλάχιστον μεγέθους 5.0 και 10.000 σεισμοί τουλάχιστον μεγέθους 2.0. Αισθανόμαστε ελάχιστους από τους σεισμούς που συμβαίνουν, καθώς οι σεισμοί μεγέθους κάτω από 3.0 σπάνια είναι αισθητοί από τον άνθρωπο.
Στην πραγματικότητα, η κλίμακα «Ρίχτερ» δε χρησιμοποιείται εδώ και πολλά χρόνια. και ως «Ρίχτερ» συνήθως αναφέρεται η κλίμακα τοπικού μεγέθους (local magnitude – ΜL), αν και η επιστημονική κοινότητα προτιμά τη χρήση της κλίμακας μεγέθους ροπής (moment magnitude – MW). Συχνά, οι διαφορές που ακούμε στις τιμές που δίνουν διαφορετικές σεισμολογικές υπηρεσίες, για κάποιο σεισμό, οφείλονται στο γεγονός ότι αναφέρονται σε διαφορετική κλίμακα μεγέθους.
Ένταση και διάρκεια
Το συχνότερο σχόλιο που ακούω μετά από ένα σεισμό είναι: «δυνατός ο σεισμός, και με μεγάλη διάρκεια». Αυτό που αισθανόμαστε, όμως, είναι το σεισμικό κύμα, το οποίο, όταν φτάνει σε εμάς, έχει αλλάξει μορφή. Η μορφή του κύματος σε μία ορισμένη τοποθεσία εξαρτάται από: α) το μέγεθος του σεισμού, β) την απόσταση του παρατηρητή από το ρήγμα και γ) τα εδαφικά/γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της τοποθεσίας του παρατηρητή. Το πλάτος (ένταση) και η διάρκεια του κύματος αυξάνονται με το μέγεθος του σεισμού και στα σαθρά εδάφη ενώ μειώνονται στα σκληρά (βράχους). Η δε απόσταση από το ρήγμα μειώνει το πλάτος του κύματος αλλά αυξάνει τη διάρκειά του. Επίσης, κάθε κτήριο δονείται με βάση τα δικά του δομικά χαρακτηριστικά, μεταβάλλοντας περεταίρω τη δόνηση που θα αισθανθούν όσοι βρίσκονται εντός του.
Η αλήθεια, λοιπόν, είναι ότι η ένταση και η διάρκεια δεν είναι χαρακτηριστικά του σεισμού, αλλά του σεισμικού κύματος που φτάνει στο σημείο του παρατηρητή. Στην πραγματικότητα, κανένας άνθρωπος που βιώνει ένα σεισμό δεν αισθάνεται ακριβώς την ίδια δόνηση με οποιονδήποτε άλλο – εκτός αν βρίσκονται στον ίδιο όροφο του ίδιου κτηρίου.
Πρόβλεψη και πρόληψη
Παρότι δεν είναι εφικτό να προβλεφθεί με ακρίβεια λεπτού πότε και πού θα γίνει ο επόμενος σεισμός μεγάλου μεγέθους, βρισκόμαστε σε θέση να κάνουμε ασφαλείς εκτιμήσεις για τους σεισμούς που θα γίνουν σε μία περιοχή σε βάθος χρόνου. Έτσι μπορούμε να προβλέψουμε τα χαρακτηριστικά των σεισμικών κυμάτων που θα δεχτεί ένα κτήριο στη διάρκεια ζωής του και να το σχεδιάσουμε ώστε να τα αντέξει.
Στην Ε.Ε., αυτό επιτυγχάνεται μέσω της εφαρμογής του Ευρωκώδικα 8 (Σεισμικό Σχέδιο) ή των παλαιότερων αντίστοιχων Εθνικών Προτύπων – πρόκειται για υποχρεωτικά «εγχειρίδια» για το σχεδιασμό και την κατασκευή ασφαλών κτηρίων. Τι σημαίνει αυτό; Ότι, αν ένα κτήριο (ακόμη και αν είναι αυθαίρετο) κατασκευάστηκε ακολουθώντας τις σωστές πρακτικές, δεν κινδυνεύει κατά τη διάρκεια σεισμών. Αυτό ισχύει για σχεδόν όλα τα κτήρια που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες.
Αντιδράσεις – κίνδυνοι – ασφάλεια
Παρόλα αυτά, η αντισεισμική προστασία καλύπτει τον κορμό του κτηρίου και όχι τα μη δομικά του στοιχεία (καμινάδες, κεραμίδια, σοβάδες, αντικείμενα, κλπ.), η πτώση των οποίων αποτελεί πραγματικά σημαντικό κίνδυνο, αφ’ ενός γιατί είναι συχνότατο φαινόμενο κατά τη διάρκεια σεισμών και αφ’ ετέρου γιατί ακόμη κι ένα πετραδάκι που πέφτει από λίγα μέτρα ύψους είναι αποδεδειγμένα ικανό να σκοτώσει. Το πιο επικίνδυνο σημείο, μάλιστα, κατά τη διάρκεια ενός σεισμού, είναι το εξωτερικό των κτηρίων, γιατί εκεί πέφτουν τα περισσότερα αντικείμενα.
Ως εκ τούτου, αν βρεθείτε εντός κτηρίου, κατά τη διάρκεια σεισμού, μην τρέξετε έξω (όπως έχω διαπιστώσει ότι κάνουν πολλοί σε σεισμούς που έγιναν στην Ελλάδα πρόσφατα) γιατί, τρέχοντας να γλυτώσετε από τον ελάχιστα πιθανό κίνδυνο να πέσει το κτήριο, εκτίθεστε στη βέβαια πτώση αντικειμένων. Καλυφθείτε και, όταν ο σεισμός τελειώσει, και μόνο τότε, βγείτε από το κτήριο προσεκτικά και απομακρυνθείτε από αυτό, καθώς μπορεί η πτώση αντικειμένων να συνεχιστεί και για αρκετή ώρα αργότερα.
Αν, πάλι, κατέχετε ένα κτήριο που δεν κατασκευάστηκε με τις ελάχιστες απαραίτητες προδιαγραφές, τότε θα πρέπει άμεσα να κάνετε τις απαραίτητες υποστηρικτικές εργασίες πριν τον επόμενο σεισμό, ιδίως αν το κτήριο βρίσκεται σε σαθρά εδάφη όπως οι όχθες ή πρώην όχθες υδάτινων μαζών.
*Ο Μιχάλης Κ. Ντιναλέξης είναι Πολ. Μηχανικός & Μηχανικός Περ/ντος MEng Imperial College London, Διεθνής Εμπειρογνώμονας Σεισμικής Επικινδυνότητας
