Η Αθήνα ως τοπωνύμιο ήταν αρχικά Ἀθῆναι και είναι λέξη που τη συναντάμε ήδη στα ομηρικά χρόνια. Ἀθῆναι στον πληθυντικό γιατί μέσα από αυτή εννοούμε πολλούς οικισμούς που είχαν το ίδιο όνομα. Μετά τη συνένωσή τους από το μυθικό ήρωα Θησέα, αποτέλεσαν μια πόλη, την πόλη κράτος των Αθηνών.
Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Ο πληθυντικός έχει διατηρηθεί και στα ελληνικά που μιλάμε σήμερα (π.χ οι κάτοικοι των Αθηνών), αλλά και σε άλλες γλώσσες (π.χ. Αγγλικά Athens).
Η ονομασία οφείλεται στη θεά Αθηνά, Ἀθηνᾶ, Ἀθάνα ή Ἀθήνη που κέρδισε την αντιδικία με τον Ποσειδώνα. Εκείνος πρόσφερε θάλασσα, η Αθηνά την ελιά, το σύμβολο της πόλης και της ειρήνης.
Η ετυμολογία της Αθηνάς είναι αβέβαιη, γνωρίζουμε, όμως, ότι υπάρχει στις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής ως A-ta-na po-ti ni-ja, Αθηνά σεβαστή, δηλαδή. Μάλλον η θεότητα ήλθε από τη μινωική Κρήτη και ήταν μια θεά με τη μορφή φιδιού, που προστάτευε τα μινωικά ανάκτορα.
Στα αρχαία χρόνια είχαμε τα επιρρήματα Ἀθήναζε (προς την Αθήνα), Ἀθήνηθεν (από την Αθήνα).
Στην Αθήνα γίνονταν τα περίφημα Παναθήναια, προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Τα Παναθήναια ήταν γιορτή για όλους τους Αθηναίους και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Η πρώτη τους ονομασία ήταν Ἀθήναια, γιατί σε αυτά συμμετείχαν αρχικά όχι όλοι οι Αθηναίοι, αλλά μόνο εκείνοι που κατοικούσαν γύρω από την Ακρόπολη. Οι νεαρές κοπέλες ύφαιναν το πέπλο που το αφιέρωναν στο ναό της Αθηνάς Παρθένου. Γι’ αυτό, άλλωστε, ο πρώτος Παρθενώνας ονομαζόταν Ἀθήναιον.
Στα Παναθήναια γίνονταν αγώνες λαμπαδηδρομίας, στους οποίους έπαθλο για το νικητή ήταν ένας παναθηναϊκός αμφορέας γεμάτος λάδι.
Σήμερα το επίθετο παναθηναϊκός έχει γίνει ουσιαστικό, Παναθηναϊκός, με Π κεφαλαίο και αναφέρεται στη γνωστή ομάδα των Αθηνών που αγκαλιάζει όλους τους κατοίκους του κλεινού άστεως. Μάλιστα οι λάτρεις του ποδοσφαίρου ονόμαζαν ειρωνικά την εκπομπή «Αθλητική Κυριακή», Αθηναϊκή Κυριακή, γιατί ασχολείται πρωτίστως με τις τρεις αθηναϊκές ομάδες και δευτερευόντως για όλες τις άλλες.
Και μια που κάναμε λόγο για πράγματα αθηναϊκά, να πούμε ότι η Αθηναϊκή Τριλογία είναι τα τρία κτίρια Ακαδημία, Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο, στο κέντρο των Αθηνών.
Η Αθήνα ήταν χώρος καλλιέργειας των γραμμάτων. Εκεί βρισκόταν η Ακαδημία του Πλάτωνος και το Λύκειο του Αριστοτέλη. Η φήμη της ως πόλης της σοφίας διατηρήθηκε μέχρι τα βυζαντινά χρόνια. Γι’ αυτό πήγαιναν στην Αθήνα να σπουδάσουν στις φιλοσοφικές σχολές οι άνθρωποι που επιθυμούσαν να διδαχθούν κυρίως τη ρητορική τέχνη. Γίνονταν ἀθηναΐζοντες, σοφοί σαν τους Αθηναίους. Το ρήμα, όμως, Ἀθηναΐζω περιέγραφε ακόμη και την καταγωγή των πολιτών από την πόλη κράτος των Αθηνών.
Η Αθήνα ως πόλος έλξης δικαιολογεί και ένα άλλο ρήμα το Ἀθηνιάω, το ότι, δηλαδή, επιθυμώ σφοδρά να είμαι στην Αθήνα.
Εκτός από τον Αθηναίο και την Αθηναία έχουμε στα νέα ελληνικά τον Αθηνιώτη και την Αθηνιώτισσα. Ο Παρθενώνας, στα Βυζαντινά χρόνια, είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό, την Παναγία την Αθηνιώτισσα, ναό στον οποίο προσευχήθηκε ο αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β’ ο Βουλγαροκτόνος, το 1015, στο πλαίσιο μιας περιοδείας που έκανε, για να τονώσει το ηθικό των κατοίκων που είχαν πληγεί από τους Βουλγάρους.
Η Αθηνά είναι βαφτιστικό όνομα και σήμερα. Εκτός από Αθηνές, έχουμε και Αθηναΐδες, προς τιμήν της Αγίας Αθηναΐδος ή Ευδοκίας, συζύγου του αυτοκράτορος Θεοδοσίου του Β’, γυναίκας με εξαιρετική μόρφωση και καλλιέργεια.
Η Αθηνά μας δίνει ως δώρο τον Αθηνόδωρο. Όποιος αγορεύει στην Αθήνα γίνεται Αθηναγόρας, όνομα Πατριαρχικό.
Η χάρη της Αθήνας προς τιμήν της επώνυμης θεάς έκανε το σημερινό μας άρθρο αθηνοκεντρικό, αν και ο όρος αυτός χρησιμοποιείται περισσότερο, για να δείξει την υπερβολική ενασχόληση των πολιτικών ή άλλων προσώπων με την πόλη των Αθηνών σε βάρος των υπολοίπων περιοχών.
Τώρα που συντάσσουμε το λήμμα διαβάσαμε για νέα επεισόδια στο κέντρο της Αθήνα. Ελπίζουμε να μας λυπηθεί η θεά της σοφίας και να βάλει μυαλό στους διαδηλωτές στον Αθήνησι δήμο (το επίρρημα Αθήνησι αποτελεί κυρίως προσδιορισμό του Πανεπιστημίου). Έτσι η πρωτεύουσα, συνώνυμο της Αθήνας, να ξαναγίνει διαμαντόπετρα της γης το δαχτυλίδι, όπως λέει και το σχετικό τραγούδι.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
