*Του Κώστα Κωτούλα
Ανάμεσα στα τέκνα της Αλβιώνος, λίγα είναι τόσο δυσπρόσιτα, αλλά και ελκυστικά ταυτόχρονα όσο ο William Blake. Και, ακόμα πιο παράδοξο, μια Αυτοκρατορία, στα εδάφη της οποίας ο ήλιος δεν έδυε ποτέ, δεν ανέδειξε πολλούς ανθρώπους τόσο πανανθρώπινους όσο ο Blake.
Η τέχνη του Blake είναι όμορφη και βαθιά. Είναι και δύστροπη και δυσεξήγητη, με απόκρυφους ή εσωτεριστικούς συμβολισμούς. Και είναι ανθρώπινη όσο δεν πάει, από τον πρώτο στίχο μέχρι το τελευταίο χαρακτικό.
Ο Blake από μικρή ηλικία άρχισε να συλλέγει τις επιρροές που θα συνδιαμόρφωναν το έργο του: τη Βίβλο, τη μαθητεία στην χαρακτική τέχνη, μια σημαντική βιβλιοθήκη, τον Σαίξπηρ, τον Μίλτονα, τον Τζόνσον, τον Σβέντενμποργκ. Συνδιαμορφωτές του έργου τού όμως ήταν και τα οράματα που από μικρή ηλικία έβλεπε. Και όλα αυτά θα διαμόρφωναν τόσο τα χαρακτικά του, όσο και τα ποιήματά του (πολλώ δε μάλλον τα ποιήματα που ο ίδιος κυκλοφόρησε με τη μορφή χαρακτικών).
Και αυτός ο συνδυασμός ποιημάτων και χαρακτικών ήταν ένα από τα στοιχεία της τέχνης του Blake που την καθιστούν μοναδική. Ο Blake, δύσπιστος απέναντι στους εκδότες της εποχής του, χρησιμοποίησε για την εκτύπωση των έργων του μια ιδιότυπη μορφή γραμμικής οξυγραφίας (etching). Ο Blake χάρασσε τα κείμενά του και την εικονογράφησή τους ως ενιαία εικόνα, δημιουργώντας το αντίστοιχο στην εκτύπωση των “πεφωτισμένων χειρογράφων” (illuminated manuscripts), σε πλάκες χαλκού, καλύπτοντας με βερνίκι κάποια σημεία της επιφάνειάς τους και αφήνοντας άλλα να διαβρωθούν με οξύ. Με τον τρόπο αυτό, κατασκεύαζε ο ίδιος τα “αρνητικά” των έργων του, προκειμένου αυτά στη συνέχεια να τυπωθούν.
Τα οράματα του Blake άρχισαν από όταν ήταν ακόμα νήπιο και συνεχίστηκαν μέχρι το τέλος της ζωής του. Ανέφερε πως οραματιζόταν το Θεό και αγγέλους και διάφορες υπερφυσικές οντότητες (καλές ή και κακές), με τέτοια συχνότητα και με τόση πειστικότητα που πολλοί θεωρούν ότι ίσως και να ήταν τρελός. Το ζήτημα πάντως είναι ότι μέσα από αυτά τα οράματα, ο Blake ενεπνεύσθη την μυθολογία γύρω από την οποία έκτισε το ποιητικό έργο του. Έφτιαξε έτσι τους ήρωές του, τον πρωτόγονο και αρχετυπικό Albion, η πτώση του οποίου δημιούργησε τον Tharmas, τον Urizen, τον Luvah, τον Urthona αλλά και πλήθος άλλων χαρακτήρων, που αποτυπώνουν ανθρώπινες ιδιότητες και που παίζουν το ρόλο τους στη σύγκρουση που από την απαρχή της ανθρωπότητας λαμβάνει χώρα ανάμεσα στο φυσικό άνθρωπο και στους θεσμούς, την κοινωνία, την ηθική, τη θρησκεία, όλα τα στοιχεία που προσπαθούν να τον περιορίσουν. Μέσα από τη μυθολογία του, ο Blake προσπαθεί να περάσει στους αναγνώστες του τη λαχτάρα για τη χαρά της ζωής, κάθε ζωής, πέρα από φραγμούς και απαγορεύσεις.
Υπό την έννοια αυτή, ο Blake θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως Γνωστικός. Ο ίδιος ήταν βαθιά πιστός, έντονα Χριστιανός, αποκλείοντας ωστόσο κάθε μορφή εκκλησίας, κλήρου ή οργανωμένης θρησκείας (αν και ο ίδιος είχε εξαιρετικές σχέσεις με κληρικούς της Αγγλικανικής Εκκλησίας). Αντιλαμβανόταν τον Χριστιανισμό ως πρόσκληση για συμμετοχή στις κάθε είδους απολαύσεις της ζωής και αντιμετώπιζε μάλλον ως παραφθορά του τους κανόνες που η Εκκλησία θέτει. Η θρησκευτική του θεώρηση έδωσε στην Γνωστική Καθολική Εκκλησία, το Εκκλησιαστικό σκέλος της εσωτερικιστικής οργάνωσης Ordo Templi Orientis (O.T.O., Τάγμα του Ναού της Ανατολής), το έναυσμα για να τον ανακηρύξει Άγιό της. Η όλη κοσμοαντίληψη του Blake άλλωστε δεν απέχει πολύ από την αντίληψη του Thelema (Θελήματος ή Βούλησης), που είναι το βασικό δόγμα του Τάγματος.
Ανάμεσα στα πιο σημαντικά έργα του, συγκαταλέγονται τα Songs of Innocence and Experience (στα Ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει τα Τραγούδια της Αθωότητας και τα Τραγούδια της Πείρας), το Book of Thel (το Βιβλίο της Θελ), το Milton, στο οποίο ο John Milton επιστρέφει στη Γη από τον Παράδεισο και μαζί με τον Blake εξετάζουν τη σχέση του συγγραφέα με τους προδρόμους του, για να καταλήξουν στην υπερβατική μεταμόρφωση της ανθρώπινης αντίληψης και στην συγχώνευση όλων των αντιθέτων σε μια πλήρη ολότητα, τα Visions of the Daughters of Albion (Οράματα των Θυγατέρων του Αλβιόνα). Έχουν επίσης κυκλοφορήσει συλλογές ποιημάτων του Blake (αναφέρουμε μία έκδοση υπό τον τίτλο «ΠΟΙΗΜΑΤΑ» και μία υπό τον τίτλο «ΠΡΟΦΗΤΙΚΑ»). Οι περισσότερες από τις εκδόσεις στα Ελληνικά φροντίζουν να παραθέτουν, μαζί με τη μετάφραση, και το πρωτότυπο κείμενο. Κάποιες (το Βιβλίο της Θελ, τα Τραγούδια της Αθωότητας και της Πείρας) ενσωματώνουν και τα έγχρωμα χαρακτικά – χαλκογραφίες του ίδιου του Blake, με τα οποία κυκλοφόρησαν αυθεντικώς τα αντίστοιχα έργα του. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο The Marriage of Heaven and Hell (οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης), στο οποίο ο Blake αντιπαραθέτει τις απόψεις του περί ενότητας των πάντων στις Μανιχαϊστικές αντιλήψεις του Σβέντενμποργκ, κυρίως λόγω του ότι η έκδοση στα Ελληνικά δεν έχει καθόλου το Αγγλικό κείμενο, παρά μόνο όπως αυτό αποτυπώνεται στα 27 χαρακτικά του πρωτοτύπου, στα οποία αντιπαρατίθεται η μετάφραση.
Είναι περιττό να αναφέρουμε ότι οι πιο πλήρεις παρουσιάσεις των έργων του Blake στα Ελληνικά, πέραν της μετάφρασης περιλαμβάνουν και σχόλια.
Πέρα από τα δικά του έργα, ο Blake συμμετείχε ως χαράκτης και σε ξένες εκδόσεις. Μεταξύ άλλων εικονογράφησε το Paradise Lost του Milton, το Βιβλίο του Ιώβ της Παλαιάς Διαθήκης. Τελευταίο του έργο ήταν η εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη, αν και πέθανε πριν προλάβει να την ολοκληρώσει.
Το 1809, σε ηλικία 52 ετών, ο Blake αποφάσισε να πραγματοποιήσει έκθεση με πίνακές του (κυρίως υδατογραφίες), μεταξύ των οποίων και εικονογραφήσεις των Canterbury Tales του Chaucer. Η έκθεση ολοκληρώθηκε με παταγώδη αποτυχία, οι δε κριτικές έθεταν υπό αμφισβήτηση την πνευματική σταθερότητα του δημιουργού. Απογοητευμένος, ο Blake περιόρισε τη δημιουργικότητά του και συνέχισε τα χαρακτικά του μόνο με τη μορφή εργολαβίας. Ωστόσο, το 2009 η Tate Gallery στο Λονδίνο, η οποία κατέχει 176 έργα του Blake, αναπαρήγαγε σε μεγάλο βαθμό την αποτυχημένη έκθεση του 1809, με 11 από τα 16 έργα της αυθεντικής έκθεσης (το σύνολο όσων υπάρχουν ακόμη).
Ως καλλιτέχνες που επηρεάστηκαν από τον Blake αναφέρονται άπειροι. Από συγγραφείς μέχρι μουσικούς και από ποιητές μέχρι ζωγράφους. Και οι σχετικές επιρροές δεν είναι απλές αναφορές, κενές περιεχομένου, αλλά πραγματικές αποτυπώσεις τόσο της κοσμοθεωρίας του Blake, όσο και της αισθητικής του, των προβληματισμών του ή της αυθεντικής παράνοιας που πολλοί (και με πολλή ευκολία) του καταλόγιζαν. Αξίζει να σταθεί κανείς ωστόσο στην επίδραση τόσο της προσωπικότητας όσο και των έργων του Blake στο κίνημα των προ-Ραφαηλιτών, στην ξεχωριστή σημασία του παντρέματος εικόνας και αφήγησης που αυτός ξεκίνησε στην μεταγενέστερη ανάπτυξη της αφηγηματικής τέχνης των graphic novels και, last but not least, στο αποτύπωμα που άφησαν τα γραπτά του Blake στη θεματολογία και την αισθητική της Heavy Metal μουσικής.
Στον William Wordsworth αποδίδεται ένας από τους πιο περιεκτικούς χαρακτηρισμούς του Blake (αν και αφοριστικούς σε μεγάλο βαθμό): «Δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ο φτωχός αυτός άνθρωπος ήταν τρελός, αλλά υπάρχει κάτι στην τρέλα του ανθρώπου αυτού που προκαλεί το ενδιαφέρον μου πιο έντονα από την ψυχική υγεία του Λόρδου Βύρωνα ή του Γουώλτερ Σκοττ».
Άλλωστε, αν δεν περιπλανιόταν ανάμεσα στις φλόγες της κόλασης, γοητευμένος από τις απολαύσεις του Πνεύματος, που οι Άγγελοι θεωρούν μαρτύριο και παραφροσύνη, πώς θα μπορούσε να συλλέξει και να μας χαρίσει μερικές από τις παροιμίες της κόλασης;
As I was walking among the fires of hell, delighted with the enjoyments of Genius; which to Angels look like torment and insanity. I collected some of their Proverbs: thinking that as sayings used in a nation, mark its character, so the Proverbs of Hell, shew the nature of Infernal wisdom better than any description of buildings or garments.
When I came home; on the abyss of the five senses. where a flat sided steep frowns over the present world. I saw a mighty Devil folded in black clouds, hovering on the sides of the rock, with corroding fires he wrote the following sentence now perceived by the minds of men, & read by them on earth.
How do you know but ev’ry Bird that cuts the airy way, Is an immense world of delight, clos’d by your senses five?
(William Blake: the Marriages of Heaven and Hell, A Memorable Fancy)
