Ποια άλλη πιο επίκαιρη λέξη από την Ιθάκη, το περίφημο νησί των Επτανήσων, το γνωστό από τη μυθολογία ως η πατρίδα του Οδυσσέα, που υπάγεται στο δήμο Κεφαλληνίας;
Γράφει η Σοφία Μουρούτη Γεωργάνα
Ο Πρωθυπουργός μας ανήγγειλε εκεί την έξοδό μας από τα μνημόνια και προέβη σε αναφορές που σχετίζονται με την Οδύσσεια για το έργο της Κυβέρνησής του. Εμείς εδώ λεξιλογούμε, αλλά οι λέξεις είναι μέσα στην καθημερινή μας ζωή και γι’ αυτό λίγο μπορεί και να πολιτικολογήσουμε.
Ο λεκτικός τύπος ἡ Ἰθάκη, τῆς Ἰθάκης είναι αβέβαιης ετυμολογίας και κατά μία εκδοχή προέρχεται από τον φοινικικό τύπο Utica που σημαίνει αποικία. Ίσως, λοιπόν, η Ιθάκη ήταν αποικία των Φοινίκων, που ήταν γνωστοί για την σπουδαία εμπορική τους δραστηριότητα.
Άλλη εκδοχή θέλει την Ιθάκη να ανάγεται στον τύπο Ἴθαξ, προσωνυμία του Τιτάνα Προμηθέα, λέξη πελασγικής προέλευσης που υπήρχε από πολύ πολύ παλιά πριν από την κάθοδο των Δωριέων στον ελλαδικό χώρο.
Η τρίτη εκδοχή συνδέεται με την πρώτη και θέλει το πρώτο συνθετικό ἴ- να σημαίνει νησί, ενώ το δεύτερο δεν ξέρουμε τι δηλώνει.
Αποικία, κάποιου είδους νησί ή ο Προμηθέας, που ευεργέτησε το ανθρώπινο γένος είναι η Ιθάκη.
Η Ιθάκη λέγεται αλλιώς Θιάκι και οι κάτοικοί του Ιθακήσιοι και Ιθακήσιες, Θιακοί και Θιακές.
Την ξέρουμε ως πατρίδα του μυθικού ήρωα Οδυσσέα. Καθόλου σίγουρο δεν είναι ότι η σημερινή Ιθάκη ταυτίζεται με τον τόπο όπου γεννήθηκε ο Οδυσσέας και από όπου ξεκίνησε την εκστρατεία του. Μάλιστα έχουν γραφεί ολόκληρες πραγματείες επί του θέματος.
Η μυθολογία λέει ακόμα ότι ιδρυτής της ήταν ο Αρκείσιος, γιος του Κεφάλου και της Άρκτου (υπάρχει μάλιστα παραλία με το όνομα Αρκούδι), που κατέλαβε τα νησιά Κεφαλλονιά και Ιθάκη και έγινε βασιλιάς των Κεφαλλήνων. Ο Αρκείσιος απέκτησε το Λαέρτη, κι αυτός με τη σειρά του με την Αντίκλεια, έκαναν τον Οδυσσέα, που έγινε ο βασιλιάς της και πολεμιστής στον τρωικό πόλεμο.
Στα παλαιότερα κείμενά μας και κυρίως στην Οδύσσεια που είναι γεμάτη από αναφορές στον τόπο αυτό υπάρχουν ακόμη οι λεκτικοί τύποι Ἰθάκηνδε, στην Ιθάκη και Ἰθάκηνθε, από την Ιθάκη.
Πρωτεύουσα την Ιθάκης είναι το Βαθύ και ο τόπος ήταν έρημος για πολλά χρόνια, γιατί επί τουρκοκρατίας είχε υποστεί τις αλλεπάλληλες λεηλασίες των Τούρκων του πασά της Αυλώνας. Οι Βενετοί έδωσαν κίνητρα να κατοικηθεί το νησί. Έταζαν σε όσους θα μείνουν εκεί κοπάδια ολόκληρα. Ξερό και άγονο το μέρος λόγω της λειψυδρίας στηρίζεται οικονομικά κυρίως στον τουρισμό, ενώ τα γεωργικά προϊόντα είναι λιγοστά.
Ο Πρωθυπουργός συνέδεσε την Ιθάκη με την ομηρική και τις περιπέτειες του Οδυσσέα. Η άφιξη, όμως, του ομηρικού ήρωα στην Ιθάκη δε σηματοδοτεί το τέλος του έπους. Έχει αρκετά να κάνει από εκεί και πέρα, στην ουσία ένα ξεκίνημα από την αρχή, αναγνώριση από τους δικούς του, μνηστηροφονία, διευθέτηση του ρημαδιού που είχε προηγηθεί. Πολλές ραψωδίες συνέχεια. Μήπως θέλει να δηλώσει κάτι ο Πρωθυπουργός με την αναφορά αυτή; Σίγουρα η άφιξη στην Ιθάκη του Οδυσσέα δεν είναι απαραίτητα κάτι ευχάριστο.
Η Ιθάκη είναι γνωστή και από την καβαφική Ιθάκη. Την παραθέτουμε με τόνους και με πνεύματα και την ιδιότυπη ορθογραφία, όπως ακριβώς την έγραψε ο ποιητής, για να ιθακολεξιλογήσουμε λίγο ακόμα.
Ἰθάκη
Σὰ βγεῖς στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη,
νὰ εὔχεσαι νἆναι μακρὺς ὁ δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τοὺς Λαιστρυγόνας καὶ τοὺς Κύκλωπας,
τὸν θυμωμένο Ποσειδῶνα μὴ φοβᾶσαι,
τέτοια στὸν δρόμο σου ποτέ σου δὲν θὰ βρεῖς,
ἂν μέν᾿ ἡ σκέψις σου ὑψηλή, ἂν ἐκλεκτὴ
συγκίνησις τὸ πνεῦμα καὶ τὸ σῶμα σου ἀγγίζει.
Τοὺς Λαιστρυγόνας καὶ τοὺς Κύκλωπας,
τὸν ἄγριο Ποσειδώνα δὲν θὰ συναντήσεις,
ἂν δὲν τοὺς κουβανεῖς μὲς στὴν ψυχή σου,
ἂν ἡ ψυχή σου δὲν τοὺς στήνει ἐμπρός σου.
Νὰ εὔχεσαι νά ῾ναι μακρὺς ὁ δρόμος.
Πολλὰ τὰ καλοκαιρινὰ πρωϊὰ νὰ εἶναι
ποὺ μὲ τί εὐχαρίστηση, μὲ τί χαρὰ
θὰ μπαίνεις σὲ λιμένας πρωτοειδωμένους·
νὰ σταματήσεις σ᾿ ἐμπορεῖα Φοινικικά,
καὶ τὲς καλὲς πραγμάτειες ν᾿ ἀποκτήσεις,
σεντέφια καὶ κοράλλια, κεχριμπάρια κ᾿ ἔβενους,
καὶ ἡδονικὰ μυρωδικὰ κάθε λογῆς,
ὅσο μπορεῖς πιὸ ἄφθονα ἡδονικὰ μυρωδικά.
Σὲ πόλεις Αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾷς,
νὰ μάθεις καὶ νὰ μάθεις ἀπ᾿ τοὺς σπουδασμένους.
Πάντα στὸ νοῦ σου νἄχῃς τὴν Ἰθάκη.
Τὸ φθάσιμον ἐκεῖ εἶν᾿ ὁ προορισμός σου.
Ἀλλὰ μὴ βιάζῃς τὸ ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλὰ νὰ διαρκέσει.
Καὶ γέρος πιὰ ν᾿ ἀράξῃς στὸ νησί,
πλούσιος μὲ ὅσα κέρδισες στὸν δρόμο,
μὴ προσδοκώντας πλούτη νὰ σὲ δώσῃ ἡ Ἰθάκη.
Ἡ Ἰθάκη σ᾿ ἔδωσε τ᾿ ὡραῖο ταξίδι.
Χωρὶς αὐτὴν δὲν θἄβγαινες στὸν δρόμο.
Ἄλλα δὲν ἔχει νὰ σὲ δώσει πιά.
Κι ἂν πτωχικὴ τὴν βρῇς, ἡ Ἰθάκη δὲν σὲ γέλασε.
Ἔτσι σοφὸς ποὺ ἔγινες, μὲ τόση πείρα,
ἤδη θὰ τὸ κατάλαβες ᾑ Ἰθάκες τί σημαίνουν.
Η καβαφική Ιθάκη δηλώνει το τέλος ενός προορισμού που έχει αξία μόνο και μόνο για το ταξίδι αυτό καθεαυτό ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα. Η καβαφική Ιθάκη έχει ένα αισιόδοξο μήνυμα, είναι ο προσωπικός στόχος του καθενός, γι’ αυτό στο τέλος του ποιήματος γίνεται Ιθάκες, το ιδιαίτερο ταξίδι κάθε ανθρώπου, ο ξεχωριστός στόχος του. Από την καβαφική Ιθάκη ο ταξιδιώτης ευχαριστιέται, γιατί κερδίζει τη θέα των πόλεων των αιγυπτιακών, τα ηδονικά μυρωδικά, τους λιμένας τους πρωτοειδωμένους.
Αυτός που φθάνει στη Συριζανέλ Ιθάκη (νέος λεκτικός όρος) τι έχει κερδίσει; Την επιτήρηση τη στενή τέσσερις φορές το χρόνο στη μεταϊθακική εποχή.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
