*Του Κώστα Κωτούλα
Ο Georges Perec ήταν ένα τέκνο της Ευρώπης του Πολέμου. Ήταν επίσης τέκνο ζευγαριού Πολωνοεβραίων μεταναστών στο Παρίσι, από τους δε γονείς του ο μεν πατέρας του σκοτώθηκε υπηρετώντας το Γαλλικό στρατό, η δε μητέρα του χάθηκε στο Ολοκαύτωμα, πιθανότατα στο Άουσβιτς.
Στο Άουσβιτς θα κάνει ο ίδιος μια εκπληκτική αναφορά αργότερα, στο έργο του Espèces d’espaces (στην Ελλάδα κυκλοφορεί ως «Χωρείες Χώρων»), στο Κεφάλαιο «το μη κατοικήσιμο», ενότητα «ο καλλωπισμός». Εκεί παραθέτει το από 6.11.1943 υπ’ Αριθ. Πρωτ. 39533/43/Kam/J έγγραφο του Προϊσταμένου της Κεντρικής Διευθύνσεως του κτιρίου των Waffen SS και της αστυνομίας του Άουσβιτς, με θέμα «Διακόσμηση των κρεματορίων Ι και ΙΙ του στρατοπέδου».
Ο Perec λοιπόν, γνωρίζοντας την απώλεια και του διωγμούς από τα παιδικά του χρόνια, έχοντας σπουδάσει ιστορία και κοινωνιολογία στη Σορβόννη, έχοντας υπηρετήσει ως αλεξιπτωτιστής στο Γαλλικό στρατό, έχοντας δουλέψει ως βιβλιοθηκάριος και ως αρχειοθέτης, δόμησε, συστηματοποίησε, οργάνωσε, ταξινόμησε τις παραστάσεις, τις εμπειρίες, τα συναισθήματα και το αποτύπωμα που αυτά άφηναν στις σκέψεις και τον τρόπο σκέψης του, ώστε να εξελιχθεί σε αυτό στο οποίο αργότερα εξελίχθηκε: στον πιο καινοτόμο χειριστή της φόρμας στη (λογοτεχνική) γενιά του.
Το μάτι πρώτα-πρώτα θα κυλούσε πάνω σε μια γκρίζα μοκέτα σε ένα μακρύ διάδρομο, ψηλό και στενό
Το 1965, σε ηλικία 29 ετών, ο Perec κυκλοφορεί το πρώτο του έργο, το “Les Choses – Une histoire des années soixante” (η απόδοση του τίτλου στα Ελληνικά ως «τα Πράγματα» αφήνει απ’ έξω τον υπότιτλο «μια ιστορία των σίξτις», ίσως γιατί μέχρι το τέλος των έιτις, οπότε και έγινε η ελληνική μετάφραση, είχε αποδειχθεί ότι η ιστορία περνάει μέσα και από άλλες δεκαετίες), όπου περιγράφει ένα κομμάτι από τη ζωή και από τα πράγματα ενός ζευγαριού που μετακομίζει στη Σφαξ της Τυνησίας, για να ανακαλύψει ότι τα (εξαντλητικά λεπτομερώς περιγραφόμενα στο βιβλίο) πράγματά του είναι τόσο στενά συνδεδεμένα με την καθημερινή ζωή του, ώστε να είναι δύσκολο να γίνει διάκριση μεταξύ τους. Το βιβλίο, που πιθανότατα περιέχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία, αφού ο Perec με τη σύζυγό του είχαν και αυτοί μετακομίσει στη Σφαξ για ένα χρόνο λίγο προν τη συγγραφή του μυθιστορήματος.
Oulipo
Το 1967, ο Perec μπαίνει στο Oulipo, το Ouvroir de littérature potentielle (στα Ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως Εργαστήρι Δυνητικής Λογοτεχνίας), στο οποίο, μαζί με άλλους διαπρεπείς συγγραφείς της γενιάς του, κατά την πλειονότητά τους Γαλλόφωνους, πειραματιζόντουσαν με τη μορφή που μπορεί να λάβει ο λογοτεχνικός γραπτός λόγος. Ιδρυτές του Oulipo ήταν ο Raymond Queneau και ο François Le Lionnais. Σύντομα ο Perec αναδείχθηκε σε ένα από τα πιο επιφανή μέλη του. Στο «εργαστήρι» αναζητούσαν νέες δομές και μοτίβα στη φόρμα της λογοτεχνίας. Ανάμεσα σε αυτά το lipogram, η συγγραφή μυθιστορήματος χωρίς τη χρήση κάποιου συγκεκριμένου γράμματος, τα παλίνδρομα ή καρκινικές γραφές, τα τετράγωνα (ή το δι-τετράγωνο), η πολυγραφία του ίππου και άλλα.
Εεε;;;
Χαρακτηριστικότερο και εμβληματικότερο λιπόγραμμα είναι το έργο του Perec “La Disparition”, στις τριακόσιες σελίδες του οποίου δε χρησιμοποιείται ούτε μία φορά το γράμμα e, με μόνη εξαίρεση το όνομα του συγγραφέα. Οι μεταφράσεις του συχνά είναι κι αυτές λιπογράμματα, με παράλειψη του e στα Αγγλικά, ή του a στα Ισπανικά. Το έργο είναι ένα νουάρ μυθιστόρημα ή μια παρωδία ενός νουάρ μυθιστορήματος, με αυτοαναφορικές υπομνήσεις του βασικού του περιορισμού, τη μη χρήση του απαγορευμένου συμβόλου.
Σε απάντηση του παραπάνω έργου του, ο Perec κυκλοφόρησε το 1972 και το “Les revenentes”, ένα μονοφωνηεντικό έργο, στο οποίο χρησιμοποιείται αποκλειστικά το φωνήεν e.
Ποιος διαβάζει τα manuals;
Το 1978 ο Perec δημοσίευσε το “La Vie mode d’emploi” (Ελληνικά «Ζωή, Οδηγίες Χρήσεως»), ένα εκπληκτικής σύλληψης παιχνίδι με τη συγγραφή, τα συναισθήματα και τα νεύρα των αναγνωστών του βιβλίο. Σε αυτό, περιγράφονται ιστορίες σχετικές με τα διαμερίσματα ή τους (σημερινούς ή παλιούς) ενοίκους της πολυκατοικίας στο νούμερο 11 της Rue Simon-Crubellier στο Παρίσι.
Η όψη του κτιρίου, εφόσον με πολλή προσοχή αφαιρεθεί ο τοίχος της πρόσοψης, μαζί με τις σοφίτες και τα υπόγεια αποτελεί έναν πίνακα 10Χ10 (10 όροφοι, 10 δωμάτια σε κάθε όροφο). Σε αυτό, ο συγγραφέας κινείται σύμφωνα με την κίνηση του σκακιστικού ίππου, επισκεπτόμενος μόνο μία φορά κάθε τετράγωνο-δωμάτιο και διηγούμενος μία ιστορία σχετικά. Συνολικά ο Perec επισκέπτεται 99 δωμάτια, γιατί στο τέλος της 99ης ιστορίας…
Ο Perec για να γράψει την ιστορία του διαμόρφωσε 42 λίστες των 10 στοιχείων (χρώματα, υφάσματα, διακοσμητικά, έπιπλα, εργαλεία κλπ) η καθεμία. Στη συνέχεια, κατέταξε τα στοιχεία του σε 21 δι-τετράγωνα 10Χ10: σα να λέμε 21 διπλά σουντόκου, σε κάθε τετράγωνο των οποίων πρέπει να μπει ένα νούμερο και ένα γράμμα. Με τον τρόπο αυτό, μπόρεσε να κατανείμει τα στοιχεία των λιστών του στα 100 (ακριβέστερα 99, αφού το εκατοστό δεν το επισκέπτεται) δωμάτια του κτιρίου. Με διαφορετικό συνδυασμό των παραπάνω λιστών διαμόρφωσε τα στοιχεία που θα περιείχε η ιστορία για το κάθε δωμάτιο.
Το ευρετήριο των κυρίων ονομάτων που χρησιμοποιούνται στο μυθιστόρημα, μαζί με το χρονολογικό πίνακα και το «Αλφαβητικό Υπόμνημα μερικών από τις ιστορίες αυτού του βιβλίου», μαζί με τη απαρίθμηση των 179 θεμάτων ενός δυνητικού πίνακα που έχει μείνει μόνο στο μυαλό του ζωγράφου, την καταγραφή είκοσι τεσσάρων πορτραίτων ή την παράθεση πλήρους καταλόγου προϊόντων μιας βιομηχανίας επιτείνουν την πολυπλοκότητα και την ομορφιά του βιβλίου και αυξάνουν το μέτρο της απαιτούμενης από τον αναγνώστη πειθαρχίας, προκειμένου να το διαβάσει. Γιατί φυσικά και χρειάζεται πειθαρχία για να διαβάσει κανείς χωρίς ζαβολιές το ακόλουθο:
ΣΕΤ ΤΑΠΕΤΣΑΡΙΑΣ ΤΟΙΧΟΥ. Περιλαμβάνει: 1 πτυσσόμενο δίμετρο, 1 ψαλίδι, 1 ρολό, 1 σφυρί, 1 μεταλλικό κανόνα 2 m., 1 κατσαβίδι ηλεκτρολόγου, 1 κοπίδι, 1 μαχαίρι, 1 βούρτσα, 1 αλφάδι, 1 πένσα, 1 ξυστήρι, 1 λεπίδι. Πλαστική εργαλειοθήκη μηκ. 45 cm., πλάτ. 30 cm., ύψ. 8 cm. Βάρος 2,5 kg. Πλήρης εγγύηση 1 έτους.
που συνεχίζεται με αυτόν τον τρόπο για τέσσερεις σελίδες.
Το σημείωμα του Έλληνα μεταφραστή στο τέλος του βιβλίου μπορεί να λειτουργήσει ως κλειδί για την ανάγνωση του βιβλίου, μπορεί να αναπέμψει τον αναγνώστη σε κάποια σημεία του βιβλίου ή μπορεί να τον μπερδέψει ακόμα περισσότερο. Σε κάθε περίπτωση, αξίζει τον κόπο να σταθούμε στην εξαιρετική μετάφραση στα Ελληνικά από τον Αχιλλέα Κυριακίδη, ο οποίος έθεσε στον εαυτό του αυτοπεριορισμούς του τύπου του Oulipo σε κάποια από τα στοιχεία του βιβλίου. Όμως για τον συγκεκριμένο μεταφραστή, η υπογραφή του οποίου είναι -IMHO- μόνη της εγγύηση για την αγορά ενός βιβλίου, θα μιλήσουμε περισσότερο με αφορμή άλλον συγγραφέα.
Σημειώνεται, χωρίς να δίδονται περισσότερες λεπτομέρειες, ότι η ογδόη εσπερινή της εικοστής τρίτης Ιουλίου (του 1975, αλλά αυτό είναι έλασσον) παίζει κάποιο μάλλον σημαντικό ρόλο στο όλο κείμενο. Γι’ αυτό και επελέγη η πιο κοντινή σε αυτήν την ημερομηνία Παρασκευή για να παρουσιάσουμε από εδώ τον Perec.
Καταγραφές και παίγνια
Άλλα έργα του Perec στα οποία αξίζει να σταθούμε ή -πάντως- στάθηκαν οι Έλληνες μεταφραστές του είναι
το “Cantatrix Sopranica L.” (στα Ελληνικά «Cantatrix Sopranica L και άλλα επιστημονικά συγγράματα»), με παίγνια πάνω σε υποθετικές επιστημονικές δημοσιεύσεις,
οι Χωρείες Χώρων που αναφέραμε παραπάνω, στις οποίες ο Perec καταγράφει ταξινομεί τους χώρους και καταλήγει στην ανάγκη διακόσμησης ακόμα και του μη κατοικήσιμου,
το “Penser/Classer” (στα Ελληνικά «Σκέψη / Ταξινόμηση») που είναι ακριβώς ό,τι υπόσχεται ο τίτλος: ταξινόμηση σκέψεων, εικόνων, ιδεών,
η Γενική Γραμμή Γ.Γ., στην οποία συγκεντρώνονται κείμενα του Perec για ένα λογοτεχνικό περιοδικό με τον ίδιο τίτλο το οποίο όμως ποτέ δεν εκδόθηκε,
το “Un cabinet d’amateur” (στα Ελληνικά «Ιδιωτική Πινακοθήκη»),στο οποίο παρουσιάζεται παιγνιωδώς η ιστορία και οι πίνακες μιας πινακοθήκης και ενός συλλέκτη και ενός πίνακα με πίνακες
το “Quel petit vélo à guidon chromé au fond de la cour?” (Ελληνικά «ποιο παπάκι με νικέλινο τιμόνι στο προαύλιο;»), το οποίο, πέραν του εξωφρενικού τίτλου, παρουσιάζει και το πώς μπορεί μια παρέα αφοσιωμένων φίλων να βοηθήσει έναν νεαρό κληρωτό να αποφύγει τη μετακίνηση στο μέτωπο της Αλγερίας (το έργο ισχυρίζεται ότι τιμήθηκε από διάφορες στρατιωτικές ακαδημίες, ωστόσο έχω την υποψία ότι άλλες τόσες το έχουν κατατάξει στα ανεπιθύμητα -στον περίφημο φάκελο 451F),
και το “L’Augmentation” (στα Ελληνικά «η Αύξηση»), ένα ακόμη βιβλίο μέσα από το οποίο ο Perec επιχειρεί να δώσει οδηγίες στους αναγνώστες του. Αυτή τη φορά αποκαλύπτει «όλα όσα πρέπει να ξέρετε προκειμένου, ανεξάρτητα από τις συνθήκες που επικρατούν σε ό,τι αφορά στην υγεία σας, την ψυχολογία σας, τα οικονομικά σας, το κλίμα ή άλλα, να έχετε τις περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας όταν ζητάτε από τον τμηματάρχη σας αναπροσαρμογή του μισθού σας». Το έργο παρουσιάστηκε ως θεατρικό με πρόσωπα (1) την πρόταση, (2) την εναλλακτική πρόταση, (3) τη θετική περίπτωση, (4) την αρνητική περίπτωση, (5) την επιλογή, (6) το συμπέρασμα και την ιλαρά.
Δε θα εκπλαγεί ο αναγνώστης όταν διαπιστώσει ότι αύξηση δε δίδεται, γι’ αυτό και αναφέρεται, προς περιορισμό του άγχους και γιατί πρέπει πάντα ν’ απλοποιούμε τα πράγματα. Αν υπήρχε η παραμικρή υπόνοια ότι υπάρχουν αυξήσεις, είναι αυτονόητο ότι δε θα κάναμε spoiler.
Ο Perec πέθανε το 1982.
Προς τιμήν του ονομάστηκε ένας αστεροειδής που ανακαλύφθηκε το χρόνο του θανάτου του, ένας δρόμος που πιθανώς προϋπήρχε αυτού, εκδόθηκε ένα γραμματόσημο 20 χρόνια μετά το θάνατό του και έγινε και ένα google doodle στα 80α γενέθλιά του. Επίσης σου απενεμήθησαν διάφορα βραβεία όσο ζούσε.
Όλα αυτά δε στάθηκαν ικανά να κάνουν το έργο του πιο προσιτό ή πιο συμβατικό.
Πάλι καλά!
