Για σπηλιές και σπήλαια συνήθως συζητάμε τα Χριστούγεννα, αλλά η επικαιρότητα της Ταϋλάνδης που μας κράτησε συντροφιά με πολλά δυσάρεστα και ευτυχώς στο τέλος με ευχάριστα μάς έβαλε για τα καλά μέσα στη σπηλιά και στο σπήλαιο.
*Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Η σπηλιά βγαίνει από το σπήλαιον που είναι λέξη πολύ παλιά. Την συναντάμε στον Πλάτωνα για πρώτη φορά τον 5ο αιώνα π.Χ. Ο φιλόσοφος στην Πολιτεία παρουσιάζει την λεγόμενη αλληγορία του σπηλαίου, μια ιστορία σαν παραβολή με διδακτικό περιεχόμενο. Στο σκοτεινό σπήλαιο του Πλάτωνα βρίσκονται έγκλειστοι οι δεσμώτες που δεν μπορούν να αντικρίσουν το φως του ήλιου, γιατί δεν έχουν τη δυνατότητα να μετακινηθούν. Αυτά που βλέπουν είναι σκιές αντικειμένων και όσα ακούν ψίθυροι και όχι οι πραγματικές, οι αληθινές φωνές. Είναι δεσμώτες στο σπήλαιο, γιατί δεν έχουν εκπαιδευθεί. Αν οι προικισμένες φύσεις των φιλοσόφων τους βοηθήσουν, θα βγουν από το σπήλαιο και τα σκοτάδια της αμάθειας και της απαιδευσίας. Ο Πλάτωνας είχε δει τέτοια σπήλαια στην Αττική και μάλιστα στη Βάρη, που δημιουργούνται από την υγρασία και τη διάβρωση του εδάφους.
Τὸ σπήλαιον με τη σειρά του προέρχεται από το σπέος, που δηλώνει τη σκοτεινή σπηλιά. Για την ακρίβεια το σπέος ήταν μια τρύπα, από όπου περνούσε ο αέρας. Το αρχαιοελληνικό σπέος έδωσε τη λατινική spelunca (= σπηλιά) που με τη σειρά της οδηγεί στην ιταλική σπηλιά spelonca, την ολλανδική spelonk, την πορτογαλλική και ισπανική espelunca και φυσικά τη γαλλική spélonque.
Η σπηλιά έχει την παραγωγική κατάληξη -ιά, όπως πολλές άλλες λέξεις του νεοελληνικού λεξιλογίου μας. Μια σπηλιά μπορεί να είναι βαθιά, σκοτεινή, δυσπρόσιτη, μαύρη, υγρή, χαρακτηριστικά που είχε η σπηλιά που έμειναν κλεισμένα τα παιδιά της Ταϋλάνδης. Περίφημες είναι και οι σπηλιές των αρκούδων, των δράκων και των ληστών, αλλά και οι σπηλιές στις οποίες απεύχεται να κατοικεί ο Ρήγας Βελεστινλής στον επαναστατικό Θούριο (Ως πότε … σπηλιές να κατοικούμεν, να βλέπωμεν κλαδιά).
Μια σπηλιά υπαινίσσεται εγκλεισμό, απομόνωση, απομάκρυνση από τον κόσμο, ακόμα και παρανομία, αν σκεφθούμε τη Σπηλιά του λήσταρχου Νταβέλη στην Πεντέλη, γεμάτη θρύλους και παραδόσεις..
Να σημειώσουμε εδώ ότι στη νεοελληνική γλώσσα έχουμε λέξεις και φράσεις που κυρίως έχουν να κάνουν με το σπήλαιον. Οι σπηλαιολόγοι ερευνούν τα βαθιά, απέραντα, παλαιολιθικά, επικίνδυνα σπήλαια ή σπήλαια με σταλαγμίτες, όπως αυτό του Διρού. Συνεργάζονται και με επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, για παράδειγμα βιολόγους, για να χαρτογραφήσουν τους σπηλαίους ή σπηλαιόβιους οργανισμούς ή τους σπηλαίους πληθυσμούς, πιο γνωστοί από τους οποίους είναι οι νυχτερίδες. Δε θα το παρακάνουμε με την σπηλαιοενασχόληση, γιατί μπορεί να καταλήξουμε να γίνουμε άνθρωποι των σπηλαίων, να αποκτήσουμε, δηλαδή, τις συνήθειες των πρωτόγονων ανθρώπων. Παρά λίγο να το πάθουν τα δύστυχα τα παιδιά και ο προπονητής τους.
Με σπηλιές ασχολούνται και οι γιατροί. Μόνο που εκείνοι έτσι ονομάζουν τα κοιλώματα σε όργανα που προκαλούνται από παθολογικά αίτια. Μερικοί από εμάς, όμως, χρειαζόμαστε γιατρό, για να μας εξετάσει, γιατί έχουμε κρυολογήσει και μιλάμε με βαθιά και σπηλαιώδη φωνή.
Σπηλαιώδης είναι ακόμη η ηχώ της συνείδησής μας, σαν αυτήν που άκουγε η δόλια Φραγκογιαννού στη νουβέλα «Η Φόνισσα», του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Δεν ήτο πρώτη φορά καθ’ ήν ήκουε μέσα εις την ψυχήν της, όπου υπήρχε σκοτεινή, σπηλαιώδης ηχώ, το πένθιμον εκείνο κλαύμα του βρέφους).
Το καλοκαίρι είναι αλήθεια προσφέρεται για σπηλαιοκαταδύσεις από σπηλαιοδύτες, αν και τα πρόσφατα γεγονότα μάς κάνουν να είμαστε προσεκτικοί, γιατί ενδέχεται να ανακαλύψουμε σπηλαιοβάραθρα, γκρεμούς μέσα σε σπηλιές.
Οι σπηλιές κρύβουν κινδύνους, κρύβουν, όμως, και απίστευτες ομορφιές, όπως οι σπηλαιογραφίες των προϊστορικών σπηλαίων.
Πιο λαϊκά η σπηλιά λέγεται σπήλι. Μάλιστα το Σπήλι Ρεθύμνης είναι ένα ορεινό, παραδοσιακό χωριό, που πήρε το όνομά του τις πολλές σπηλαιώδεις κοιλότητες και τις μικρές σπηλιές που βρίσκονται στο βουνό Βορίζη στο οποίο υπάρχουν ίχνη αρχαίων μονοπατιών.
Οι σπηλιές συνδέονται και με τους σπηλαιώτες ερημίτες, μοναχούς ασκητές που ζουν στις σπηλιές.
Μια μικρή σπηλιά είναι σπηλάδιον ή σπηλίτσα, ενώ συνώνυμα στο λεξιλόγιό μας έχουμε το άντρο, το λημέρι. Ειδικά το ἄντρον στα αρχαία χρόνια ήταν ιερός χώρος. Σήμερα, όταν κάνουμε λόγο γι’ αυτό, εννοούμε έναν τόπο παρανομίας.
Σπηλιάς εποχή ευτυχώς τέλος, οι σπηλαιάνθρωποι πάμε να ευπρεπιστούμε, ώστε να επανέλθουμε στην κανονικότητα.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
