*Του Γεωργίου Ι. Γεωργάνα
Δυο μόλις μέρες πριν την Ανακωχή της 11ης Νοεμβρίου 1918, που οδήγησε στον τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου πολέμου με την ήττα της Γερμανίας, ο Ιωάννης Μεταξάς, εξόριστος από την Ελλάδα, στο Κάλιαρι της Σαρδηνίας, ολοκλήρωσε ένα υπόμνημα με τις αναμνήσεις του από την κρίσιμη περίοδο μεταξύ του τέλους τῶν Βαλκανικών πολέμων (Ιούλιος 1913) και της αρχής του Ευρωπαϊκού πολέμου (Ιούνιος 1914). Στο μακρό υπόμνημα αυτό γράφει και για μια κρίσιμη σύσκεψη στο γραφείο του πρωθυπουργού και υπουργού των Στρατιωτικών, στην γωνία των οδών Ακαδημίας και Βασιλίσσης Σοφίας (τότε Κηφισίας), όπου ήταν το Υπουργείο των Στρατιωτικών κι εκεί που σήμερα είναι το πολυώροφο κτίριο του Υπουργείου Εξωτερικών. Η σύσκεψη άρχισε το πρωί της 29ης Μαΐου 1914 (με το Παλαιό Ημερολόγιο). Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε καλέσει τον αρχηγό του Επιτελείου Στρατού, Βίκτωρα Δούσμανη, τον υπαρχηγό Μεταξά και τον υπουργό Ναυτικών Κωνσταντίνο Δεμερτζή. Η σύσκεψη ανέδειξε στρατηγικά προβλήματα που ταλανίζουν την Ελλάδα και σήμερα ακόμα, 100 και βάλε χρόνια αργότερα.
Οι ηττημένοι των Βαλκανικών πολέμων, η Βουλγαρία, αλλά και η Οθωμανική Τουρκία δεν ήθελαν, βέβαια, να παραδεχτούν την ήττα τους. Οι Τούρκοι, με πάνδημο έρανο, είχαν συγκεντρώσει χρήματα και ναυπηγούσαν δύο μεγάλα πολεμικά πλοία σε Αγγλικά ναυπηγεία ώστε να ανατρέψουν τα τετελεσμένα από τον «Αβέρωφ» στο Αιγαίο. Πρώτος στόχος τους, και ομολογημένος, ήταν τα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, η Λέσβος και η Χίος, όπως και σήμερα. Αλλά, όπως συμφώνησαν όλοι στην σύσκεψη, άπαξ και η Τουρκία παραλάμβανε τα πλοία της μπορούσε, αν ήθελε, να αποβιβάσει στρατό μέχρι και στον Πειραιά και να καταλύσει το Ελλαδικό κράτος. Χρήματα η Ελλάδα δεν είχε, διότι είχε ξοδέψει όλη την προίκα 15 χρόνων συνετής οικονομικής διαχείρισης υπό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο για τις περηφανείς νίκες στην Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Τί της απέμενε ; Μόνον αιφνιδιαστική επίθεση και κατάληψη των Δαρδανελίων, πριν οι Τούρκοι παραλάβουν τα πολεμικά τους. Η ιδέα ήταν ότι ο κλονισμός θα έφερνε, ίσως, την Τουρκία σε συμβιβασμό. Την επιχείρηση είχε μελετήσει εξαντλητικά το Επιτελείο.
Υπήρχε, βέβαια, και ηθική κάλυψη για την αιφνιδιαστική επιχείρηση χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμου, επιχείρηση που θα παραβίαζε κάθε ανθρώπινη και θεία έννοια δικαίου : Οι διωγμοί από τους Τούρκους των Ελλήνων της Οθωμανικής Τουρκίας. Τον καιρό εκείνο ήταν στην πρώτη γραμμή της δημοσιότητας οι απειλές και ετοιμασίες των Τούρκων για διωγμούς στίς Κυδωνίες, στο Αϊβαλί Μικράς Ασίας, την πατρίδα τού Ηλία Βενέζη και του Φώτη Κόντογλου.
« … Ο πόλεμος μέλλει να επιβληθή εις ημάς ούτως ή άλλως – είναι λοιπόν προτιμότερον να εκραγή τώρα. Και απέναντι της κοινής γνώμης της Ευρώπης, πόλεμος εκρηγνυόμενος προς υπεράσπισιν των ομοεθνών μας κατά των ωμοτήτων της Τουρκίας, θα ήτο τελείως δικαιολογημένος. Ου μόνον τούτο αλλά και μεγάλη συμπάθεια θα εγεννάτο υπέρ ημών. Αφ’ ετέρου και ο ενθουσιασμός του ελληνικού λαού θα εξηγείρετο ήδη πλέον ή ποτέ.
Εις ταύτα λεχθέντα υπό του κ. Βενιζέλου, εμείνομεν πάντες σύμφωνοι. … »
Ο Βενιζέλος, όμως, δεν ενέκρινε την επιχείρηση τῶν Δαρδανελίων. Είχε αποφασίσει ότι ήταν καλύτερο να κάψει αυτό το χαρτί και να αρχίσει απλώς με απειλητικές δηλώσεις κατά της Τουρκίας ανοικτά, στην Ελληνική Βουλή. Ήλπιζε και ότι η κήρυξη πολέμου, με περιορισμένες ναυτικές επιχειρήσεις ενάντια στα Τουρκικά παράλια, θα απέτρεπε τους Άγγλους, επίσημα ουδέτερους, από το να παραδώσουν πολεμικά πλοία σε εμπόλεμο κράτος.
« … Η σύσκεψις ετελείωσεν. Ο κ. Βενιζέλος ηγέρθη συγκεκινημένος : «Λοιπόν, είπεν, εμπρός, και ο Θεός βοηθός ! » Εἶχεν ὠχριάσει.
Υπενθύμισα [ο Μεταξάς] ότι η ημέρα που ελαμβάνετο τοιαύτη απόφασις ήτο η 29η Μαΐου. Ο κ. Βενιζέλος τότε κατελήφθη υπό ενθουσιασμού και ήρχισεν αισιοδοξών και αίσια προσδοκών. Μετά τινα λεπτά της ώρας απεχωρίσθημεν.
Το εσπέρας της ιδίας ημέρας ο κ. Βενιζέλος έκαμεν εις την Βουλήν τας γνωστάς πολεμικάς δηλώσεις. Εβαίνομεν ούτω ευθύ προς πόλεμον. … »
Τελικά, όπως ξέρουμε, δεν πολεμήσαμε τότε. Οι Βαλκανικοί μας σύμμαχοι, στους οποίους υπολογίζαμε για να συγκρατήσουν την Βουλγαρία, ενώ εμείς θα πολεμούσαμε την Τουρκία, μας απέτρεπαν. Αγοράσαμε, βάζοντας χέρι στα τελευταία ρευστά διαθέσιμα της Εθνικής Τράπεζας, δύο παλιά αμερικανικά πολεμικά πλοία, που έγιναν το «Κιλκίς» και η «Λήμνος». Και επιχειρήσαμε να τα βρούμε με την Τουρκία. Η συνάντηση, όμως, του Βενιζέλου με τον Μεγάλο Βεζύρη δεν έγινε γιατί μεσολάβησε η δολοφονία στο Σεράγεβο και η ἔκρηξη του Ευρωπαϊκού πολέμου. Η Αγγλία κατέσχεσε τα Τουρκικά πλοία στα ναυπηγεία της και, έτσι, γλυτώσαμε την δεύτερη Άλωση.
Καλό είναι, όμως, να θυμόμαστε πότε, πότε πόσο επικίνδυνη ήταν η γειτονιά μας και να μην εφησυχάζουμε. Δυστυχώς, οι αντιπάθειες και τα μίση δεν εξαλείφονται τόσο εύκολα όσο νομίζουν οι Γιούνκερ και οι Μογκερίνι αυτού του κόσμου. Οι ίδιοι που, με την αφέλειά τους, αν πράγματι είναι αφέλεια, ενθαρρύνουν παλιούς επιθετικούς εθνικισμούς και σωβινισμούς και θέτουν, έτσι, σε κίνδυνο την ειρήνη στην περιοχή μας και σε όλη την Ευρώπη.
